پارک ملی سالوک؛ قطب زیست محیطی شمال شرق ایران

به گزارش بزنیم بیرون ، منطقه حفاظت شده سالوک با تنوع مطلوبی در گونه‌های گیاهی و جانوری، پس از شناسایی و معرفی به‌عنوان منطقه حفاظت شده سالوک معرفی و در سال ۱۳۵۷ منطقه امن سالوک انتخاب شد و پس از ۱۳ سال قرق و حفاظت کامل از منطقه که سبب رشد و غنای طبیعی آن شد، در سال ۱۳۸۱ به خاطر ویژگی‌های باارزش اکولوژیكی آن به سطح پارك ملی ارتقاء یافت و در حال حاضر نیز با همین نام تحت كنترل و مدیریت است. وسعت پارک ملی سالوک ۸۲۳۱ هکتار و وسعت منطقه حفاظت شده سالوک ۱۱۶۷۷ هکتار است.

سالوک در شمال‌غربی اسفراین قرار دارد و در این منطقه دره‌های زاری، جوزی و چهار برج جنگل‌های پراکنده مشهود است. این منطقه زیستگاه پرندگان و حیوانات بسیاری همچون آهو، قوچ، میش و جاذبه‌های گیاهی مانند گلابی و آلوچه وحشی، زرشک، قره‌میغ، ریخوک، زالزالک، نسترن وحشی، افرا کرکو، گز انجیر و گردو است. دره «توی» سالوک با طول حدود ۱۵ کیلومتر دارای ۱۵ چشمه دایمی به صورت نهر است.

جغرافیای سالوک

پارک‌ملی سالوك در استان خراسان شمالی و ۲۰ کیلومتری اسفراین واقع شده است.

اقلیم سالوک

پارک‌ملی و منطقه حفاظت‌شده سالوک از نظر ژئومورفولوژی به دو واحد کوهستانی و دشت تقسیم می‌شود. دوسوم وسعت منطقه را مناطق کوهستانی و حدود یک‌سوم آن را دشت فرا گرفته است. اختلاف ارتفاع بین پست‌ترین نقطه منطقه در دشت جنوبی (۱۲۱۰متر) و مرتفع‌ترین نقطه در کوهستان‌های جنوب (۲۷۲۰ متر) به حدود ۱۵۱۰ متر می‌رسد و این اختلاف ارتفاع اکوسیستم‌های متنوعی را در این منطقه ایجاد کرده که به تبع آن بر تنوع زیستی منطقه افزوده شده است.

منابع آب

پارک ملی و منطقه حفاظت شده سالوک از نظر منابع آب نسبتا غنی بوده و علاوه بر تعداد زیادی چشمه در سطح منطقه بعضی از دره‌ها از جریانی ثابت در طی سال برخوردارند. منابع تامین آب این جریانات اکثرا از ارتفاعات شمالی منطقه است که با جهت جنوبی به ناحیه دشت وارد شده و در آبرفت‌های دشت فرو می‌روند.
پوشش گیاهی

پارک ملی و منطقه حفاظت شده سالوک از نظر پوشش گیاهی بسیار متنوع است. گونه گیاهی غالب سالوک درمنه است که به صورت درمنه دشتی در قسمت جنوبی و درمنه کوهی در کوهستان‌های منطقه مشاهده می‌شود. پس از درمنه گونه گیاهی غالب دیگر منطقه کلاه میرحسن و گون هستند که این دو گونه گیاه عمدتا در کوهستان‌های شمالی منطقه مشاهده می‌شوند.

در برخی از دره‌های منطقه از جمله دره توی، زاری، دره جوزی و دره چهار برج، جنگل‌های پراکنده مشاهده می‌شود. در این جنگل‌ها درخت غالب ارس است که در گذشته‌های دور به صورت جنگل‌های انبوه در منطقه وجود داشته است.

پس از ارس، زالزالک، زرشک و نسترن وحشی جزو درختچه‌های جنگلی منطقه محسوب می‌شوند. مطالعه آثار به جای مانده در سالوک حاکی از این است که در ابتدا منطقه دارای جنگل‌های انبوه از نوع ارس بوده و با تخریب جنگل‌های ارس، درختان زالزالک جایگزین آن شده است.

با تخریب زالزالک‌ها، درختچه‌های نسترن وحشی و زرشک و با تخریب بوته‌های زرشک و نسترن وحشی، گون و کلاه میرحسن و با تخریب گون و کلاه میرحسن درمنه جایگزین آنها شده است. علت اصلی تخریب جنگل‌های منطقه در گذشته الگوی ساختمان‌سازی در روستاهای اطراف منطقه، مصارف سوخت و چرای دام بوده است. از جمله گیاهان سمی می‌توان تلخه، افدرا، فرفیون، گل راعی و زنبق کوهی را نام برد. از نظر تعداد، گونه زرشک با حدود ۶۵۰,۰۰۰ اصله، ارس با حدود ۵۰۰,۵۵۱ اصله و شیر خشت با حدود ۳۲۵,۰۰۰ بیشترین تراکم گیاهی را دارند.
گونه‌های شاخص جانوری

بیش از یکصد گونه جانوری در پارک‌ملی و منطقه حفاظت شده سالوک شناسایی شده است.
پستانداران

قوچ و میش اوریال با جمعیت نسبتا زیاد، آهو، کل وبز، پلنگ، گربه وحشی و سمور از گونه‌های کمیاب منطقه به حساب می‌آیند. محدوده پارک‌ملی نسبت به منطقه حفاظت شده سالوک به دلیل امنیت از جمعیت جانوری بیشتری برخوردار است. هر چه از محدوده پارک‌ملی دور شویم، تعداد جانوران منطقه کمتر می‌شوند.

خرس در گذشته نه چندان دور که هنوز پوشش جنگلی انبوه منطقه دستخوش تخریب قرار نگرفته بوده است از حیوانات این ناحیه بوده، ولی در حال حاضر اگر چه گزارش‌های تأیید نشده‌ای مبنی بر مشاهده آثار خرس در منطقه وجود دارد، نمی‌توان به طور قاطع از حضور این حیوان در منطقه صحبت کرد.

گرازهای وحشی در کوهستان‌های شمالی از ریشه بوته‌ها و درختچه‌های منطقه استفاده می‌کنند. این گرازها مکان ثابتی نداشته و گاهی تا مسافت‌های طولانی محل زندگی خود را تغییر می‌دهند.

گرگ، شغال و روباه از حیواناتی هستند که در تمامی سالوک مشاهده می‌شوند، در حالی که کفتارها فقط در تپه ماهورهای جنوبی منطقه دیده می‌شوند.

پارک‌ملی و منطقه حفاظت‌شده سالوک مهم‌ترین زیستگاه آهو در خراسان شمالی به شمار می‌رود، به نحوی که ۷۰ درصد کل جمعیت آهوهای خراسان شمالی در این منطقه زندگی می‌کنند. آهوها اکثرا در درمنه زارهاب دشت جنوب منطقه سالوک مشاهده می‌شوند. جمعیت آهو در این منطقه حدود ۲۰۰ راس است.

 خارپشت ایرانی، خارپشت بیابانی، سنجاب‌، همستر خاکستری، دوپای خراسانی، تشی، خرگوش، شغال، روباه، راسو و سمور از دیگر پستانداران سالوک به شمار می‌روند.

پرندگان

منطقه سالوک به دلیل برخورداری از نوع اکوسیستم کوهستانی و دشتی زیستگاه بسیار مناسبی برای انواع پرندگان به شمار می‌رود. پرندگان سالوک عبارتند از: پیغوی کوچک، سنقر سفید، سارگپه پابلند، سارگپه معمولی، کوکر شکم سیاه، کوکر شکم سفید، کوکر گندمی، کبوتر چاهی، قمری معمولی، دودوک، شب‌گرد معمولی، باد خورک کوچک، باد خورک معمولی، باد خورک کوهی، زنبورخور معمولی، زنبورخور گلوآبی، سبزقبا، هدهد، چلچله بیابانی، پرستو، چکاوک سنگلاخ، چکاوک سردم سیاه، چکاوک هدهد، دم جنبانک زرد، دم جنبانک ابلق، سنگ چشم دم سرخ، سار، زاغی، کلاغ سیاه، غراب، چک، چکچک پشت سفید، طرقه بنفش، توکای سیاه، کمرکلی بزرگ، سسک ابروسفید، سسک تالابی معمولی، سسک جنبان، مگس گیرخالدار، گنجشک خاکی، گنجشک کوهی، سهره جنگلی، سهره معمولی، زردپره مزرعه، زرد پره گونه سفید و…
تعارضات و تهدیدات منطقه

    دام اهلی یکی از مخرب‌ترین موارد تخریب مراتع و مناطق است. متاسفانه دام بسیار بیشتر از ظرفیت قابل تحمل مرتع وارد چراگاه می‌شود که این عامل پیامدهایی مثل کوبیده شدن و کاهش نفوذپذیری خاک، توقف رشد و تولید مثل و نهایتا عاری شدن خاک از پوشش گیاهی را در بر دارد. علاوه بر آن حضور دام به تبع آن انسان و سگ امنیت را از وحوش گرفته، علاوه بر خسارت مستقیم، حیات وحش را با استرس مواجه می‌کند که نهایتا منجر به کاهش تولید مثل گونه‌های جانوری می‌شود.
    تامین سوخت و تبدیل به ذغال از عوامل عمده نابودی جنگل‌های منطقه است، به گونه‌ای که امروز از آن همه جنگل‌های انبوه جوامع پراکنده‌ای بیش نمانده است.

قلعه سالوک یا سعلوک

بنای تاریخی قلعه صعلوک (به احتمال قوی معرب سالوک ) دژی استوار بر جبهه جنوبی ارتفاعات سالوک است که که قدمت آن به قرون ۶-۷ هجری می‌رسد و در متون تاریخی مختلف از آن یاد شده است. این قلعه بر فراز یک صخره منفرد با دیواره‌های پرتگاهی ساخته شده که تسخیر آن را بسیار دشوار ساخته است. در داخل قلعه بقایای تاسیسات مختلف مانند انبار آذوقه و غلات، حمام، آسیاب، زندان و محل سکونت فرمانده قلعه و افراد دیگر وجود دارد که روی هم رفته مساحت قلعه را به بیش از یک هکتار می‌رساند. قلعه صعلوک از نظر وسعت و موقعیت بسیار صعب‌العبور و یکی از برجسته‌ترین قلاع نظامی دوره اسلامی در شمال خراسان است.