آرامگاه خواجه ربیع

نام خواجه ربیع در تاریخ ربیع بن خثیم است. او از طایفه بنی‌اسد و ساکن کوفه، از زمره زهّاد هشتگانه صدر اسلام و تابعین (کسانی که صحابه پیامبر را درک کرده‌اند) و همچنین از یاران و سرداران علی بوده است. وی از اصحاب پیغمیر اسلام و نیز از سرداران سپاه ۱۱ علی بوده است. وی ضمن ارادت به علی ظاهراً از خویشان معاویة بن ابوسفیان هم بوده است، بنابراین در سال‌های پایانی خلافت علی و بروز اختلاف میان او و معاویه، به قصد انزواء و دوری از نزاع طرفین عراق را به قصد ایران و خراسان ترک کرده است.

او در سال‌های پایانی عمر ساکن شهر نوغان (مرکز ولایت توس در آن زمان) شده و بالاخره در سال ۶۳ ه‍. ق یا به روایتی دیگر در سال ۶۱ درگذشته و در یک فرسنگی شمال نوغان دفن گردیده است. مشهور است که رضا هنگام سفر به خراسان در سال‌های ۲۰۰ تا ۲۰۳ ه‍. ق قبر خواجه را زیارت کرده است.

شاه عباس صفوی در اوایل سده یازده قمری با توصیه و مشورت شیخ بهایی دستور احداث مقبره‌ای باشکوه برای خواجه را صادر کرد. اساس بنای فعلی مقبره خواجه ربیع همان است که در سال‌های ۱۰۲۶ تا ۱۰۳۱ ه ق به امر شاه عباس و با سرپرستی یکی از سادات رضوی مشهد به نام «میرزا افلغ» احداث شده است. آرامگاه خواجه ربیع یکی از ابنیه زیبا، دیدنی و متبرک است که به همین علل همه وقت مورد توجه و مراجعه اهالی مشهد و زائران و مسافرانی است که به مشهد مشرف می‌شوند.

با توجه به زمان درگذشت خواجه، وی از زمره قدیمی‌ترین رجال مدفون در پیرامون شهر کنونی مشهد است. مدفن او طی چهارده قرن گذشته همواره محلی محترم و زیارتگاه عموم مسلمانان بوده است. روستایی که باغ آرامگاه خواجه در آن واقع شده «حسین‌آباد خواجه ربیع» نام دارد و از جمله موقوفات مزار خواجه می‌باشد. اداره باغ و مزار خواجه ربیع در قرن اخیر بر عهده آستان قدس رضوی است، در حالی که پیش از آن متولی خاص داشته است.

در وقف‌نامه قابل تأملی که از مدرسه پریزاد مشهد با تاریخ ۸۲۳ ه‍. ق باقی است، بانی آن مدرسه (پریزاد خانم) از اعقاب خواجه ربیع معرفی کرده است. باغ خواجه ربیع یکی از قبرستان‌های مهم شهر مشهد نیز می‌باشد. جد قاجارها (فتحعلی خان) نیز که در سال ۱۱۳۹ ه ق توسط نادرقلی افشار در همان باغ کشته شده در زیر گنبد مقبره خواجه مدفون است.

بقعه خواجه ربیع از نظر هنری نیز جایگاه والایی دارد زیرا کاربرد کاشی‌های الوان در نمای خارجی، نقاشی‌های طلایی رنگ بر رویة دیوارة داخلی و نیز دو کتیبه به خط علیرضا عباسی - خوشنویس بزرگ عهد صفوی - جلوه خاصی به آن بخشیده است.

این دو کتیبه زیبا با تاریخ‌های ۱۰۲۶ و ۱۰۳۱ ه‍. ق در داخل گنبد و ساقه خارجی آن سال‌های احداث و تزیین بنا را می‌نمایاند. کاشی کاری بنا از نوع یک رنگ و معرق و زیر رنگی است که نقش‌های زیبای هنری و گیاهی و کتیبه‌ها را شکل داده‌اند.

آرامگاه خواجه ربیع دارای گنبدی به ارتفاع ۱۸ متر بر روی بنایی چهار ایوانی است. گنبد بنا دو پوششه و پوشیده از کاشی‌های زیبای فیروزه‌ای و درون بنا هم مزین به نقاشی‌های طلایی رنگ است. طرح آرامگاه در نمای بیرونی هشت ضلعی و در درون چهار ایوانی است. از انتهای ایوانهای اضلاع بزرگ راهروهایی به درون باز شدند. بر فراز بنا گنبد فیروزه‌ای رنگ قرار گرفته که ارتفاع گنبد تا کف ۱۸ متر است.

از میان دیوار و پشت ایوان‌های چهارگانهٔ اصلی، چهار ورودی وجود دارد که به شاه‌نشین‌ها راه دارند و ورودی اصلی از یک ایوان بلند تشکیل گردیده است که در دو طاق‌نما در پایین و بالا ایجاد شده و در میان طاق‌نماها، درِ ورودی و پنجرهٔ مستطیل‌ شکلی جاسازی گشته است. همچنین، نمای خارجی بنا نیز، از تزئینات جالب و چشمگیری برخوردار بوده که عمدهٔ تزئینات آن به صورت معقلی انجام شده و تزئینات کاشی‌کاری در زیز ایوان نیز، به مجموعهٔ بنا جلوهٔ خاصی بخشیده است.

با توجه به وضعیت آب و هوایی استان خراسان رضوی، فصل های بهار و تابستان، زمان مناسبی برای بازدید از این جاذبه هستند.