دارالفنون

میرزا تقی‌خان در سال 1244 قمری، هنگامی که تنها 22 سال داشت، همراه گروهی به سرپرستی خسرومیرزا برای پوزش‌خواهی از کشته‌شدن گریبایدوف، کاردار روسیه در ایران، به روسیه سفر کرده بود و در آن‌جا مدرسه‌های نوین، کارخانه‌ها و بنیادهای علمی و فنی روسیه را دیده بود.همچنین، در سال 1259 قمری سرپرست گروه ایرانی در نشست ارزنه‌الروم در خاک عثمانی بود و در سه سالی که در آن‌جا بود نیز با مدرسه‌های نوین عثمانی آشنا شد و حتی از فرصت بهره‌ گرفت و جان‌داوود‌خان، مترجم نخست دولت ایران، خواست چند کتاب شناخته‌شده‌ی تاریخی، جغرافیایی و سیاسی را که خود برگزیده بود، به زبان فارسی برگرداند. این کتاب‌ها نیز بر آگاهی امیر از بنیادهای علمی غربی افزود. پس از این که میرزا‌تقی‌خان به صدراعظمی ایران برگزیده شد و امیرکبیر نام گرفت، به جای آن‌که به گسترش شهر و برآوردن برج و بارو و برافراشتن کاخ و کوشک بپردازد، در بنیان‌گذاری دارالفنون کوشید.

این بنیاد در سال 1268 قمری/1231 خورشیدی/1851 میلادی، سیزده روز پیش از کشته شدن آن مرد بزرگ با هفت نفر آموزگار اتریشی و چند مترجم، که از میان دانش‌آموخته‌های فرستاده شده به فرانسه برگزیده شده بودند، بازگشایی شد. دانش‌ آموخته‌های دارالفنون، در دگرگون کردن چهره‌ی بازمانده از تمدن ایران، گسترش دانش در ایران و هم‌چنین در انقلاب مشروطه، نقش چشم‌گیری داشتند.

ساختمان بنیاد آموزشی دارالفنون با معماری میرزا رضا مهندس باشی در بخشی از ارگ سلطنتی و زمین‌های پیرامون آن پی‌ریزی و کار ساختن آن از 1266 قمری آغاز شد.کار ساخت و ساز بخش شرقی در 1267 قمری به پایان رسید و در همین سال بود که جان داوود، مترجم اول دولت، برای به خدمت گرفتن آموزگار به دربار امپراتور اتریش فرستاده شد. پس از انقلاب، آموزش و پرورش کاربری دارالفنون را از دبیرستان به مرکز آموزش تربیت معلم، خوابگاه و مرکز آموزش های ضمن خدمت تغییر داد و در ۱۳۷۵ آن را بست.دارالفنون در تاریخ 25/4/1367 به شماره‌ 1748 در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد و در سال 1378 بنا شد جایگاه اسناد آموزش و پرورش ایران شود. دارالفنون با عنوان "گنجینه و مرکز اسناد آموزش و پرورش"، که زیر مجموعه‌ پژوهشگاه آموزش و پرورش به شمار می‌آید، کارهای فرهنگی و پژوهشی خود را آغاز کرده است.گردآوری و نگهداری سندهای آموزش و پرورش ایران در 150 سال گذشته، فهرست کردن مقاله‌ها و گزارش‌هایی که پیرامون دارالفنون در روزنامه‌های دوران قاجار چاپ شده است، تنظیم و نشر زندگی‌نامه‌ فرهیختگان دارالفنون و برگزاری همایش‌ها و سخنرانی‌هایی پیرامون دارالفنون و جایگاه آن در تاریخ معاصر ایران، از جمله‌ کارهای دارالفنون امروزی است.

بر چهار سوی آن 50 اتاق هم‌اندازه، هر یک با چهار متر درازا و چهار متر پهنا، ساخته و بخش‌هایی از دیوار آن‌ها را با گچ‌بری و نقش‌های زیبا آراسته بودند. جلوی اتاق‌ها ایوان بود و در میان حیاط نیز حوضی ساخته و پیرامون آن درختان و سبزه کاشته بودند. هشتاد سال پس از آغاز به کار دارالفنون، در سال ۱۳۰۸ خورشیدی وزارت فرهنگ از مهندس مارکوف روسی خواست بنای دارالفنون را بازسازی کند.مارکوف دارالفنون را بر اساس آمیزه‌ای از معماری عصر هخامنشی و صفوی بازسازی کرد و به جز چند بخش محدود مانند حیاط و آب‌نما و ایوان حیاط شمالی، همه‌ بخش ها را دگرگون کرد. این بنا از آن پس یکی از دبیرستان‌های پیشرو و شناخته شده‌ تهران شد.

دارالفنون در دوره‌ نخست، هر چند از وجود بنیان‌گذار هوشمند و دلسوز خود بی‌بهره بود، اما بنیان‌گذاری درست و توجه ناصرالدین شاه به آن بنیاد علمی باعث شکوفایی آن و پیشرفت توانمندی‌های علمی ایرانیان شد.دلیل‌های زیادی در دست است که ناصرالدین‌شاه به پیشرفت دارالفنون توجه داشت. او پیوسته از مدرسه بازدید می‌کرد و در جریان پیشرفت دانشجویان قرار می‌گرفت. او تنها نگران پیشرفت آگاهی سیاسی ایرانیان بود و از انتشار کتاب‌هایی که آگاهی سیاسی مردم را بالا می‌برد بیم داشت و جلوی آن را می‌گرفت.برای نمونه، زمانی که مخبرالدوله را به جای اعتضادالسلطنه به وزارت علوم گماشت به او گفته بود: "وزارت علوم را باید اداره کنی، اما از آن کتاب‌ها نباید بخوانند ..." با این همه، دارالفنون اثر فرهنگی خود را بر جامعه‌ ایرانی گذاشت و گسترش دانش نوین در جامعه‌ ایرانی نشان داد که همه آن‌چه از پیشینیان بیان می‌شود درست نیست و باید به اندیشه‌های تازه‌تری نیز توجه داشت. دانش‌آموخته‌های دارالفنون، که با همکاری استادان اروپایی خود به ترجمه و نگارش کتاب‌های درسی و غیردرسی پرداختند، چشم ایرانیان را به روی جهان در حال گسترش دانش نوین باز کردند و از این راه به طور غیرمستقیم در دگرگونی‌های اجتماعی آن دوران نقش آفریدند. برخی از آنان به اروپا فرستاده شدند و پس از آموزش‌های تکمیلی به ایران بازگشتند و از نخستین روشنفکران و نوخواهان ایرانی شدند و در جنبش مشروطه نقش آفریدند. البته، این نوخواهی گاهی به زیاده‌روی گرایید و برخی از آنان بر هر چه ظاهر کهنه‌ای داشت پشت و پا زدند.

«دانشنامهٔ تاریخ معماری ایران‌شهر» سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران همشهری آنلاین روزنامه شرق