قلعه سالار محتشم خمین (موزه مردم شناسی)

قلعه مردم شناسی خمین در شمال غربی شهر خمین و در محله قدیمی شهر (قلعه ) واقع شده است و شامل یک هزار متر مربع عمارتهای اشرافی و بزرگ در درون یک باغ است تنها عنصری که با (سرا قلعه ) بیت امام قابل مقایسه است همین سرای قلعه سالار محتشم است.

این قلعه یک پدیده شاخص در مجموعه شهر بوده و دیوارهای بلند و سردر با شکوه و جالب توجهی دارد سابقه کارکرد حکومتی این قلعه ظاهراً خیلی بیشتر از بیت امام است ولی برخی خصوصیات آن مثل مشرف نبودن به شهر و دوری نسبی آن از مراکز اصلی شهر معایبی برای این مرکز حکومتی است وجه تشابه این دو قلعه آن است که در مجاورت هر دوی آنها کوچه های بن بست و واحدهای همبستگی متعددی وجود داشته که آنها نیز قلعه ای نفوذناپذیر بوده اند.در این خانه ها مردم عادی و بی بضاعت زندگی می کرده اند اصطلاحاً این قلعه ها را می توان (محله قلعه) نامید.

قلعه سالار محتشم از دو طبقه ساخته شده و از نوع ساختمان های ایوان داراست.

مصالح ساختمانی عبارتند از کاشی، سنگ، آجر، چوب، گل، خشت، گچ و آهک می باشد و یک ایوان سراسری اولین بخش از ساختمان طبقه هم کف را تشکیل می دهد ستونهای آجری این ایوان نسبت به ایوان طبقه دوم، کوتاه و ضخیم تر می باشد تا بتوانند بار و سنگینی طبقه دوم ساختمان را زودتر و آسانتر به پایه ها منتقل کنند.

برق کشی بوده که تاکنون منبع تامین نیروی برقی این سیستم مشخص نشده است قلعه سالار محتشم دارای عکاسخانه اختصاصی هم بوده و اکنون عکسهای بسیاری از این قلعه به جا مانده که علاوه بر ارزش هنری از نظر شناخت تاریخ خمین نیز حائز اهمیت است.

عنصر قابل توجهی که در حیاط قلعه به چشم می خورد حوضی است که به صورت دو لنگه با طرحی کاملاً اروپایی در راستای شرقی – غربی ساخته شده است طرح این حوض هندسی نامنظم می باشد شکل و ساختار این حوض یکی از خصایص منحصر به فرد این بنا محسوب می شود دور چین این حوض طوری طراحی شده است که بتوان گلدان هایی را در دور تا دور آن قرارداد و با تلفیق این دو عنصر یعنی آب و گل یک فضای بصری و عرفانی زیبایی را به وجود آورد شکل کلی حوض بر خلاف حوضهای ایرانی که حالت سکون را تداعی می کنند دارای جهت و القاء کننده یک نوع حرکت بصری قوی از طرف بنا به سوی محیط و باغچه های درون حیاط است.

در ضلع شمالی حوض حد فاصل حوض و بنای اصلی سبک باغچه سازی متفاوت بوده و به سبک اروپایی ساخته شده است و تشکیل شده از چند قطعه مجزاست که در کل شکل قلب را تداعی می کند.

از دیگر خصیصه های شاخص عمارت سالارمحتشم دیوارهای محاطی حیاط است این دیوارها با سبکی معروف به زین اسبی ساخته شده اند به این صورت که شکل دیوارها تداعی گر زین اسب است که به صورت ریتمیک به دنبال هم تکرار شده اند و در حد فاصل این زین اسبی ها یک لغاز آجری قرار دارد که علاوه بر کمک به استحکام دیوار، یکنواختی را از دیوارها گرفته و منظره آجری زیبایی را القاء می کند به گفته ساکنین محل و طبق شواهد موجود در وسط هر کدام از زین اسبی ها و همچنین بالای هر یک از لغازها ستونکهای آجری قرار داشته که روی آنها مجسمه های گچی با اشکال برگرفته از هنر مجسمه سازی غربی قرار داشته است البته به دلیل گذشت زمان و فرسودگی مصالح و همچنین تعمیر و بازسازی قسمت فوقانی دیوار اطراف حیاط تمامی این مجسمه ها از بین رفته اند و اثری از آنها بر جا نمانده است.

همچنین مقابل ساختمان یک فضای سر پوشیده از چوب و حلبی دیده می شود که بر فراز آن یک بادنما نصب شده است و هنوز هم آثاری از آن باقی مانده است. در اطراف و زیر همین فضای سرپوشیده آینه هایی تعبیه شده بود که در شبهای مهتابی نور را به داخل ساختمان منعکس می داده است.

طبق گفته ساکنین محل نوادگان سالار محتشم آب حوض ساکن نبوده بلکه این حوض توسط کانال آبی که از ضلع غربی وارد حیاط پر شده و توسط همان کانال از ضلع شرقی حوض خارج می شده است و به بیان دیگر آب حوض مدام در جریان بوده است و این خود از خصایص شاخص این حوض می باشد. در حال حاضر اثری از جوی آب در محوطه حیاط دیده نمی شود اما اثر آن در خارج از بنا، پشت دیوار غربی دیده می شود.

ساختار حوض از آجر و ملاط ماسه آهک با اندود ساروج می باشد نکته قابل توجه این که محوطه سازی حیاط تلفیقی از سبک ایرانی و اروپایی است. در قسمت جنوبی حوض طرح باغچه ها به سبک باغهای ایرانی است یعنی تشکیل شده از دو راهرو متقاطع صلیبی شکل است که چهار باغچه در گوشه های آن قرار دارد که اصطلاحاً چهار باغ نامیده می شود.

بهترین زمان برای بازدید از این جاذبه فصل بهار تا اوایل تابستان است.

قلعه سالار محتشم یکی از جاهای دیدنی خمین است که در تاریخ ۲۵ خرداد ۱۳۸۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.