قلعه ناصری ایرانشهر

شاهزاده فيروز ميرزا فرمانفرما در زمان حكومتى ‏اش در كرمان سفرى به بلوچستان و بازديدى از قلعه بمپور داشته است (1264ه.ق). چون قلعه بمپور مركز قشون دولت بود رو به ويرانى نهاده بود و تعمير آن نياز به هزينه زيادى داشت، به پيشنهاد وى و موافقت ناصرالدين شاه قاجار قلعه ‏اى در پَهره (ايرانشهر فعلى) ساخته شد كار ساختمانى آن در سال 1264 ه.ق توسط معماراستاد حسين معمارباشى شروع و در سال 1271 ه.ق به اتمام رسيده است.

هدف از ساخت اين قلعه انتقال مركز حكومت بلوچستان از بمپور به ايرانشهر بوده است. تا سال 1286 ه.ق قلعه تحت تسلط قواى قاجار بوده، اما به علت ضعف حكومت مركزى به دست قواى بلوچ و احكام محلى مى‏افتد. سربازان قاجاريه پس از شكست به طرف كرمان حركت مى‏ كنند و خبر اشغال قلعه را به والى كرمان مى‏ رسانند. از طرف والى عده‏اى فرستاده مى ‏شوند كه قلعه را از دست بلوچ ها خارج نمايند اما موفق نشده و مجبور به بازگشت مى‏ شوند. در اين زمان بهرام‏ خان حاكم سرباز خود را به ايرانشهر مى‏رساند و قلعه را در دست مى‏ گيرد.

تا سال 1294 ه.ق بهرام خان حاكم بلوچستان بوده و پس از وى برادر زاده ‏اش به نام دوست محمدخان به حكمرانى بلوچستان مى‏رسد و تا سال 1307 ه.ش دولت مركزى هيچگونه تسلطى بر بلوچستان نداشته است. قواى دولتى در سال 1307 ه.ش به دستور رضاخان عازم فتح قلعه مى‏شوند و قلعه به تصرف آنها در مى ‏آيد و دوست محمدخان به اسارت قواى دولتى در مى‏آيد و لازم به ذكر است اين قلعه به نام دوست محمد خان نيز معروف است.

قواى دولتى در قلعه مستقر مى‏ شوند و كم ‏كم كل بلوچستان به تصرف قواى دولتى در مى‏آيد. در سال 1359 ه.ش بعد از پيروزى انقلاب اسلامى شهردارى ايرانشهر نسبت به تخريب ابنيه داخلى اقدام و آثارى از گذشته در آن باقى نمى‏ گذارد. بلايى بر سر قلعه وارد مى‏ آورد كه تاكنون هيچ دشمنى بر آن وارد نكرده است.

بد نیست بدانید که درسال های اخیر میراث فرهنگی حصا ر و بنای این قلعه را بازسازی نموده است.

مصالح اصل قلعه ناصری ایرانشهر از خشت و گل و آجر است و حصار آن مجموعا داراي 9 برج ديدباني می باشد كه قطر ديوارهاي حصار آن در روي سطح زمين به 5/4 متر و ارتفاع آن به حدود 7 متر مي رسد. این بنا مجموعا داراي مساحتي بالغ بر 36000 متر مربع است. در بالاى ديوار از داخل قلعه معبرى به عرض بيش از يك متر در ارتفاع 5 مترى از زمين براى گرد نگهبانان و جان‏ پناهى با متوسط ارتفاع 1/7 متر براى جلوگيرى از ديد خارج تعبيه شده است. در روى جان‏ پناه سوراخ هايى (مزقل‏ها) با شيب‏هاى متفاوت تعبيه شده كه مدافعان از آن محل‏ها بصورت نشسته و يا ايستاده لوله تفنگ را جهت مقابله با دشمن از آن ها خارج مى ‏نمودند. به جز برجهاى دروازه در زير سايه برجها، آسايشگاه سربازان قرار داشته كه برجهاى مذكور نيز مشابه ديوار داراى جان‏ پناه يا مزقل‏ هاى دفاعى با شيب‏هاى متفاوت بوده‏اند. قلعه در گذشته داراى 150 اطاق در اندازه‏ هاى مختلف با چهارحياط مجزا بوده است.

قلعه ناصری ایرانشهر در ابعاد ۱۹۴×۱۹۴ متر یعنى در زمینى به مساحت ۳۷۶۳۶ مترمربع ساخته شده است. حصار اطراف آن به ارتفاع ۶/۷ متر و ضخامت ۴/۵ متر بصورت توپُر است. مجهز به دو نوع تیرکش دورزن و نزدیک زن مى‏باشد و تیرکش ‏هاى آن حالت عریب دارند. مصالح بکار رفته در حصار ها و برج هاى باقى مانده، خشت خام و آجر ۲۰×۳۰ سانتى‏مترى و ساروج بوده است طاق‏هاى آن به صورت ۲۰ سانتى ‏مترى و جناغى بوده ‏اند که بى‏نظیر هستند.

آب موردنیاز بوسیله یک رشته قنات وارد قلعه مى‏ شده و پس از ذخیره در حوضخانه ‏ها به منظور زراعت و استفاده در آبیارى باغات که در شمال قرار داشتند از آن استفاده مى ‏شده است. در بالاى دیوار از داخل قلعه معبرى به عرض بیش از یک متر در ارتفاع ۵ مترى از زمین براى گرد نگهبانان و جان‏ پناهى با متوسط ارتفاع ۱/۷ متر براى جلوگیرى از دید خارج تعبیه شده است. در روى جان‏ پناه سوراخ هایى (مزقل‏ ها) با شیب ‏هاى متفاوت تعبیه شده که مدافعان از آن محل‏ها بصورت نشسته و یا ایستاده لوله تفنگ را جهت مقابله با دشمن از آن ها خارج مى ‏نمودند. به جز برج هاى دروازه در زیر سایه برج ها، آسایشگاه سربازان قرار داشته که برج هاى مذکور نیز مشابه دیوار داراى جان‏ پناه یا مزقل‏ هاى دفاعى با شیب‏ iاى متفاوت بوده اند. قلعه در گذشته داراى ۱۵۰ اطاق در اندازه‏ هاى مختلف با چهارحیاط مجزا بوده است.