مشخصات مسجد جامع همدان
بناي فعلي مسجد جامع همدان با شکل نامنظم هندسي داراي صحن مستطيل شکل در ميان، 3 ايوان در جهات جنوبي، شرقي و شمالي، چندين شبستان، گنبد و گنبدخانه، 6 مناره و چند حجره است.
این مسجد سه درب ورودی دارد که ورودی نوساز سمت خیابان اکباتان، ورودی قدیمی با دالان طاقدار در ضلع خاوری صحن، ورودی قدیمی با دالان هشتی مقرنس کاری شده در ضلع باختری صحن را شامل می شوند که هر سه از زیبایی چشمگیری برخوردارند.
تاریخچه مسجد جامع همدان
مسجد جامع همدان با توجه به مشخصات معماري و کتيبه هاي موجود، متعلق به 1253 هجری قمری و بعد از آن است؛ اما با مطالعه منابع تاريخي مي توان گفت که بناي اوليه مسجد جامع همدان، متعلق به قرون اوليه اسلام است.
ویژگیها مسجد جامع همدان
از ویژگی های این مسجد می توان به این نکته اشاره کرد که به شماره 1723/2 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
سیمای عمومی مسجد جامع همدان
سردر قديمي مسجد جامع همدان از جانب بازار داراي مقرنس کاري گچي به رنگ آبي و در قديمي آلت و لقط داري است. از طريق اين در مي توان وارد هشتي و سپس قسمت هاي مختلف مسجد شد. هشتي مزبور با پوشش گنبدي داراي تزيينات ساده آجر لعابدار است و کتيبه اي کوچک و سنگي بر آن نصب شده که نام استاد حسين بر آن حک شده که گويا معمار اين طاق بوده است.
ورودي ديگر مسجد جامع همدان از جهت بازار در جنوب شرقي واقع شده و از طريق دالاني است. سقف اين دالان با سه طاق گنبد کوتاه پوشش يافته است. در گوشه راهروي در ورودي سردر غربي، سنگاب بزرگي از سنگ يکپارچه به قطر دهانه و ارتفاع يک متر قرار دارد که داراي تزيينات زيباي حجاري و کتيبه ذيل است : "خادم الدين جناب قدسمدار حاجي الواقف الحمد خان قبل الله زين خير 1251" . صحن مسجد جامع همدان به ابعاد 24×40 متر داراي حوض بزرگي در وسط، ايوان ها، حجره ها و شبستان هايي در اطراف است. سطح صحن حدود 2 متر پايين تر از کوچه هاي مجاور واقع شده و با سنگ فرش شده است.
ايوان جنوبي صحن به عرض 14 و عمق 7 متر داراي دو طاقنماي کم عمق در اضلاع، پوشش طاقي و مزين به رسمي بندي زيبايي است. رسمي بندي هاي زير طاق، با کاشي معقلي بر زمينه آجري اجرا شده است. اين رسمي بندي ها که از تيزه طاق جناغي ايوان آغاز مي شود، با قطاربندي هاي منظم و شبکه بندي منسجم، نيمه شمسه زيبايي را به نمايش مي گذارد. دربخش مرکزي رسمي بندي هاي مزبور، ضمن درج نام هاي مقدس با کاشي معقلي فيروزه رنگ، سال ساخت ايوان "رجب 1253" نيز ثبت شده است.
لچکي هاي نماي ايوان هم که با کاشي هاي معقلي در زمينه آجري تزيين شده است، برآن مي توان تاريخ 1343 هجری قمری را تشخيص داد. بر بالاي اين ايوان، دو مناره کوتاه و قطور در سال 1343 هجری قمری افزوده شده که داراي تزيينات معقلي است. کف ايوان سنگفرش شده و پشت سر ايوان، فضاي گنبددار مسجد به ابعاد 14×14 متر واقع است که به همراه ايوان، هسته اوليه و قديمي مسجد را تشکيل مي دهد. کف و ازاره اين شبستان بعدها با کاشي فيروزه رنگ پوشيده شده و در ضلع جنوبي آن، محرابي تعبيه شده است. طرح چهارگوش شبستان در بالا با گوشه سازي به کثيرالاضلاع تبديل شده و پاکار مدور گنبد بر آن قرار گرفته است.
گنبد بنا از نوع دوپوسته بوده و از نظر تناسبات معماري، بزرگي و کتبه سرتاسري پاکار آن، در خور توجه است. بدنه گنبد داراي خيز نسبتا کشيده اي است و ارتفاع آن تا کف شبستان به 14متر مي رسد. در گذشته، در بدنه زيرين گنبد، روزنه هايي قرار داشته که بعدها مسدود شده است گنبدخانه ازطريق درگاه هاي جانبي به شبستان هاي ستوندار راه پيدا مي کند. در طرف غربي آن ، شبستان گنبددار مسجد با ستون هاي متناسب سبکي و پوشش طاق چشمه آجري قرار دارد که از طريق ورودي هايي به صحن و گنبدخانه راه پيدا مي کند.
شبستان مزبور داراي 5 فرش انداز ( ناو) در جهت شمالي- جنوبي با 32 ستون- چهار رديف 8 تايي- سنگي و ستون هاي آجري ديگري در اطراف است . تناسب و هماهنگي ميان ستون هاي سنگي و طاق ها در خور توجه است؛ به طوري که فضاي وسيع و روشني را به وجود آورده اند. فاصله ستون ها از همديگر، 4 و ارتفاع آنها 5/2متر است. در اين ارتفاع، سرستون هاي مربع شکل قرار گرفته و بر بالاي آن ها، ستون ها توسط قوس هاي طاقي به همديگر متصل شده و توسط چشمه طاق هايي پوشش يافته اند. متأسفانه بخش هاي کناري شبستان دچار دخل و تصرفات نامعقولي شده است.
درسمت غربي حياط و مجاور شبستان فوق الذکر، شبستان ستوندارديگري با هشت ستون سنگي استوانه اي و يازده پايه آجري با پوشش چشمه طاق قرار دارد. اين شبستان داراي محرابي با تزيينات مقرنس گچي است. رو به روي ايوان جنوبي و در سمت ديگر صحن، در دوره اخير، ايوان و شبستان ستونداري به شيوه جديد با پوشش مسطح ساخته و بر بالاي ايوان مياني آن، دو مناره تعبيه کرده اند. ايوان و مناره اين بخش داراي تزيينات کاشيکاري است. نماي ايوان سردر جديد مسجد از خيابان اکباتان نيز داراي دو مناره و بخش هاي وابسته است.
زمان مناسب بازدید مسجد جامع همدان
با توجه به وضعیت آب و هوایی همدان، فصل های بهار و تابستان زمان مناسبی برای بازدید از این جاذبه هستند.
نکات منفی مسجد جامع همدان
متاسفانه در طی مرمتهای چند ساله اخیر، تزیینات گچبُری ایوان جنوبی تخریب شده و از ازارههای سنگی، سیمانی، و کاشی جدید در بخشهایی از صحن و شبستان بهصورتی ناهمگون با دیگر مصالح بنا، استفاده شده است.