بند گلستان مشهد

این بند بر روی رودخانه گلستان بنا شده و این رودخانه از به هم پیوستن سه شاخه «مایان»،‌ «دهبار» و «جاغرق» در نزدیکی روستای حصار به وجود می‌آید که آب‌های سطحی حوزه آبریزی به وسعت 302 کلیومتر مربع را در محل گلستان جمع‌آوری می‌کند

دبی متوسط رودخانه حدود 19 میلیون متر مکعب است که به وسیله نهرهای انحرافی، صرف آبیاری باغ‌های دره‌های مجاور می‌شود و فقط در مواقع سیلابی بودن، آب مازاد در پشت بند گلستان ذخیره می‌شود. بنابراین عموماً‌ در تابستان و پاییز آب به بنبد گلستان نمی‌رسد و فقط در زمستان یا بهار به واسطه زیادی آب و جریان سیلاب‌های شدید، آب وارد بند می‌شود و در سال‌هایی که بارندگی زیاد است ، دریاچه بند تا اواخر تابستان نیز پر آب می‌ماند.

در فاصله 26 متری از طرف راست بند، در ضخامت دیواره، برج آبگیر بند واقع شده که متشکل از چاهی در میانه و پلکان مارپیچی در اطراف آن است. این پلکان به مجراها و دریچه‌های خروجی آب راه پیدا می‌کند. در زیر چاه مذکور، دو مجرا به نام‌های «هر کاره» و «لای‌کش» وجود دارد که مجرای لای‌کش که پایین‌تر است، برای آب دادن گل و لای پشت سد مورد استفاده قرار می‌گیرد با آب دادن گل و لای پشت بند ،‌علاوه بر این‌ که از حجم رسوبات مخزن بند کاسته می‌شود، با مخلوط شدن آب زلال بالای بند با گل و لای سد، آب حاصل در جریان انتقال به مزارع کم‌تر جذب زمین شده و تلف نمی‌‌شود و زارعین می‌توانند اراضی دورتر را نیز با این آب آبیاری کنند.

همچنین رسوبات حاصل باعث باروری بیش‌تر زمین‌های کشاورزی می‌شود. با این حال به نظر می‌رسد که از این مجرا به طور مرتب و منظم استفاده نشده یا کارآیی لازم را نداشته چرا که با گذشت زمان، سطح رسوبات مخزن بند در حد زیادی افزایش یافته است.

در منابع موجود، ساختمان بند گلستان را به شاهرخ میرزا، گوهرشاد خاتون و کنیز گوهرشاد و در تعدادی از منابع، به دوره صفوی نسبت دادند؛ اما با توجه به سند ارزشمندی که متن آن در کتاب «اسناد و مکاتبات تاریخی ایران از تیمورشاه تا شاه اسماعیل» درج شده، ساختمان بند مربوط به سلطان ابوسعید بن سلطان محمد بن میران شاه بن تیمور است که در سال 861 هـ.ق. بعد از تصرف هرات به حکومت دست یافت و در سال 873 هـ.ق. به قتل رسید.

براساس اسناد موجود، تاریخ بنای سد می‌تواند به سال‌های آخر حکومت سلطان ابوسعید میرزا مربوط شود. بخشی از این سند که از قول سلطان ابوسعید میرزا نوشته شده ، بدین شرح است : «...چون تعمیر بلاد و ترفیه عباد ، وسیله حصول تمعید رضای حضرت باری و واسطه وصول به منافع دین و دنیاست ، لاجرم پیوسته همت بلند نهمت در ذمه آن است که به یاری توفیق حضرت باری ، تمامی ممالک محرومه از رشحات مرحمت و عنایت طراوت و نضارت پذیرد. مبنی بر این معنی، ‌اشارت علی به بستن بند گلستان شرف صدر یافت و چون به یمن دولت ابد پیوند به اتمام رسید، به مسامع علیه رسید که اراضی که به آب آن مزروع می‌شود، چیزی ملک ارباب و بعضی وقف از هر باب است. خاطر همایون چنان اقتضا نمود که تمام آن مزارع بر وجه مسابقه و طریق استبدال شرعیه، داخل املاک خاصه شریفه گردد ....»

بند یا سد گلستان،‌ از نوع سدهای وزنی به طول تاج 101 متر است که این طول در پایین به 60/30 متر تقلیل می‌یابد. ضخامت دیواره سد در پایین 25 و در بالا 15 متر است. ارتفاع دیواره اصلی سد نیز حدود 15 متر بوده که بخش قابل توجهی از آن با رسوبات رودخانه انباشته شده و مصالح اصلی به کار رفته در بنا، آجر و سنگ و ملات مخلوط از آهک و شن و خاک است؛ بدین صورت که سطح خارجی سد با آجر و هسته داخلی آن با سنگ و ملات بالا آمده است.

دیواره سد در سمت سر آب و مخزن ، عمودی و شاقولی است؛ در حالی که در سمت پایاب، شیب تندی دارد. در واقع برای این‌که فشار آب مخزن پشت بند نتواند دیواره بند را خراب کند طرف پایاب دیواره را شیب دار ساختند تا هر گونه فشاری را خنثی سازد. برای استحکام بیش‌تر، جلو دیواره سمت پایاب و کف رودخانه را تا مساحتی با شفته آهکی محکم کردند که این امر، از قدرت تخریبی آب سرریز شده از سد می‌کاهد.

آجرهایی که در ساختمان بند به کار رفته دارای دو قالب بوده و آجر بزرگ‌تر به پهنای 27 و درازای 40 سانتی‌متر و آجر کوچک‌تر به شکل مربع و به طول هر ضلع 29 سانتی متر است. همچنین، ضخامت هر دو نوع آجر 6 سانتی متر است.

در گذشته، آب اضافی بند، حاصل طغیان‌های رودخانه، از روی سد سرریز می‌شده و در سال 1351، آستان قدس رضوی به منظور بالا بردن ظرفیت دریاچه بند، اقداماتی از جمله افزایش 6 متر به ارتفاع سد و ساخت 5 دریچه خروجی آب به ابعاد 3/1 * 70/1 متر با شش پایه بتونی به ضخامت 35 سانتی متر انجام داد. دریچه‌های پنجگانه به وسیله 5 چرخ دهنده فرمان از روی تاج بند باز و بسته می‌شوند که در این بازسازی، طول تاج بند نیز از 101 متر به 130 متر افزایش یافت و ضخامت تاج بند نیز به 5/10 متر کاهش پیدا کرد. بازسازی‌های انجام شده، در فروردین 1353 به طور رسمی افتتاح شد و مورد بهره‌برداری قرار گرفت.

با توجه به تابستان‌های گرم و زمستان‌های سرد این منطقه، فصل بهار و اوایل پاییز زمان مناسبی برای سفر به خراسان رضوی و بازدید از جاذبه های این استان خواهد بود.

بند گلستان در حال حاضر در وقف و مالکیت آستان قدس رضوی و مسجد جامع گوهرشاد بوده که هفت سهم از آن،‌ موقوفه آستان قدس و چهار سهم بقیه وقف بر مصارف جامع گوهرشاد است.