قلعه سه کوهه سیستان و بلوچستان

قلعه سه کوهه که آن را با نام ارگ سه کوهه نیز می شناسند، یکی از آبادی ‌های بسیار قدیمی سیستان است که در ۳۰ کیلومتری جنوب غربی زابل خودنمایی می کند. بنای اصلی این جاذبه، از سه قسمت به هم پیوسته ارگ جنوبی، ارگ شمالی و ارگ میدانی تشکیل شده ‌است .

این قلعه از قلعه های معروف سیستان است که در دوران افشاریه تا اواخر دوران ناصر الدین شاه قاجار آباد شده و به عنوان آخرین کرسی نشین سیستان به ثبت رسیده است. بنیانگذار قلعه سه کوهه، فردی از خاندان سرابندی بوده که در فرایند مهاجرت در دوره نادرشاه وارد سیستان می شوند.

اوج حیات سیاسی و نظامی این قلعه مربوط به زمان ناصر الدین شاه قاجار است بگونه ایی که در جریان تکاپو های استعماری دولت انگلستان و جدا سازی بخش هایی از ایران نقش بازدارنده مهمی را ایفا نموده و در لشکرکشی به هرات نقش فعالی را عهده دار بوده است. سردار علیخان سربندی اولین کسی بود که به حکومت مرکزی دولت ایران گردن نهاد و پرچم ایران را در سال 1231ه ش برفراز قلعه سه کوهه بر افراشت . حاکم قلعه در زمان افشاریه میر قنبر خان بوده و پس از وی میر کوچک خان که قلعه جنوبی به نام اوست و فرزندانش لطفعلی خان و بعد برادرش علیخان که حاکمان بعد سیستان هستند که علیخان اولین کسی است که نسبت به ایران اظهار تابعیت کرده و دختر بهرام میزرا یکی از شاهزاده خانم های ایرانی را به همسری گرفت و به خانواده سلطنتی متصل شد که برج فلک سر را برای این نو عروس بپا کرد.

پس از علیخان که توسط برادرزاده اش، تاج محمد الدین سردار پردل خان، در برج فلک سر به قتل رسید؛ دیگر جانشینان سربندی ها بطور محلی حکومت کردند و حکومت از این خاندان گرفته شد و به امرای قائن داده شد ولی سربندی ها بطور محلی حکومت کردند شواهدی بدست آمده که در این قلعه ضرابخانه سکه بوده که در آن زمان بنام حاکم سکه ضرب می شد. اگر بخواهیم از قدمت قلعه گفته باشیم باید به گذشته بسیار دورتر و قبل از نادرشاه برگردیم. خود سه کوهه همانطوری که گفته شد از قبل وجود داشته است و بعنوان یکی از شهر های بزرگ سیستان مطرح بوده است . در زمان نادرشاه افشار چون جمعیت منطقه سیستان کم بوده است جهت افزایش جمعیت منطقه ، نادرشاه مایل بوده در مدت کوتاه بر جمعیت سیستان بیفزاید، از روش کوچ اجباری استفاده کرد و فرمان داد صدها خانوار از اقوام سربندی های قبایل چادر نشین ایالت شیراز را به آنجا بفرستند رئیس قبیله میرقنبر تحت عنوان کلانتر در سکوهه مستقر شد.

در این زمان هر چند که جمعیت سیستان چندان زیاد نیست اما از نژادهای گوناگونی تشکیل شده است که عبارتند از ایرانی‎ های بومی منطقه سربندیها که به فرمان نادرشاه به این ناحیه نقل مکان کرده اند جانشینان میرقنبر عبارت بودند از پسرش میر کوچک سپس نوه اش محمدرضاخان و بالاخره میرخان که به علت کم توجهی حکومت فتحعلی شاه به این منطقه دور افتاده تقریبا بطور مستقل عمل می‎ کرد او به پیروی از همسایگان بلوچ خودش بیش از پیش به زمین هایی دست گذاشت که به قبایل کیانی تعلق داشت و او پس از مرگ پنج فرزند بر جای گذاشت، محمود رضا خان، علیخان، شاهنوازخان، سردار محمد و محمدرضا، محمد رضا هم از لحاظ عرف و هم از لحاظ شرع رییس قبیله به شمار می آمد بنابراین او بدون هیچ مخالفتی میراث پدری را تصاحب کرد اما چون هفت پسر از خود باقی گذات و برای پسر ارشدش لطفعلی خان ارجحیت خاصی قایل بود با صلب امتیاز از برادر خود علیخان و بر خلاف آداب و رسوم رایج منطقه وی را به جانشینی خود منصوب کردعلیخان اولین کسی بود که تسلیم حکومت ایران شد و پرچم ایران را روی سه کوهه به سال 1852 میلادی برافراشت علیخان رییس طایفه سربندی نسبت به ایران اظهار تابعیت نموده و با ازدواج با یک شاهزاده خانم ایرانی مقتخر گردید ( دختر بهرام میرزا ) و پس از بازگشت به سیستان برج گوشه شمالی سه کوهه را جهت اقامتگاه نوعروس و همسر تازه خویش برپاساخت وآن را برج فلک سر نامید.

یکی از رویدادهای مهمی که درمنطقه سیستان که در آن زمان رخ داد، این بود که علیخان سربندی به دست پسر عموی خود تاج محمد دین سردار پردل خان در برج فلک سر به قتل رسیده بود. این واقعه یکی از رویداد های مهم این ناحیه بوده که بیلو شرح مفصلی از آن را در گزارشات مـأ موریت در سیستان ذکر کرده است بدین طریق بود که علیخان سربندی دوران حکومتش در سیستان به پایان رسید وسردار پردل خان جای او را گرفت ، که حکومت او تا حدود یکصد سال پیش ( اواخر قاجاریه ) ادامه داشته است گفتنی ها حاکی از آن دارد که در آنجا 1200 خانه گلی وجود داشته است و در نقشه های جغرافیا سه کوهه را به منزله یکی از بزرگ سیستان ضبط کرده اند که حدود بیش از هزار نفر جمعیت و 50 سرباز درآنجا مستقر بوده است.

بر اساس پرس وجویی که از کهنسالان روستا به عمل آمده میگویند در این قلعه سکه ضرب میشده است و همینطور چاهی در ضلع جنوبی قلعه وجود دارد که به هنگام جنگ جسدها را داخل آن می انداختند، این چاه بسیار عمیق بوده به طوریکه هنگامی که اهالی سنگ در آن می انداختند صدای آن شنیده نمی شده است امروزه از این نقطه چاله ای باقی مانده است که خاک آن را پر مرده است . به هر حال این قلعه بخشی از تاریخ سیستان است که مسایل سیاسی و اجتماعی زیادی درآن رخ داده است و بخشی از تاریخ چند صد ساله اخیر سیستان را یدک می کشد .

یکی از نکات قابل تامل در بنای قلعه سه کوهه سیستان و بلوچستان معماری کهن آن است که بخشی از تاریخ معماری این منطقه را در حدود 300 سال به تصویر می کشد. بنای مذکور در مرکز روستای سه کوهه بر بالای تپه ای نسبتا مرتفع که گردا گرد آن را دشتی نسبتا هموار احاطه کرده، قرار گرفته است.

این بنا در زمینی مرتفع و مستطیل شکل با مساحت 3700 متر مربع که تنها راه ورودی آن قسمت شرقی است با یک سراشیبی تند به میدان روستا راه پیدا می کند و ورودی دیگر آن در قسمت غربی است که نسبتا تخریب گشته و در میان خانه های روستا محصور گشته است.

وجه تسمیه سه کوهه در لهجه محلی سکو تلفظ می گردد و نام آن به عقیده برخی افراد، گرفته شده از کلمه سکایی یا سکاها است ولی این نظر در مقابل نظریه ایی که بنا به اظهارات افراد محلی ، گفته می شود مردود است و بنا به اظهارت موجود این منطقه زمانی به خاطر در قرار داشتن در مسیر آب رودخانه، زیر آب بوده و بعدها بخاطر تغییر مسیر رودخانه هیرمند به تدریج خشک شده و از زیر خاک بیرون آمده ابتدا این سه برآمدگی از آب بیرون آمده و به صورت سه جزیره در بین آب نمایان بوده که مردم به این دلیل به آن سکوهه یا سکوا می گویند و بر روی آن بنایی از خود به یادگار گذاشتند .

با توجه به وضعیت آب و هوایی سیستان و بلوچستان، فصل بهار، اواخر تابستان و اوایل پاییز زمان مناسب تری برای بازدید از جاذبه های این استان هستند.

قلعه سه کوهه سیستان و بلوچستاندر مرکز روستای سه کوهه بر بالای تپه ‎ای نستا مرتفع که گرداگرد آن را دشتی نسبتا هموار فرا گرفته، قرار دارد. این بنا که در 33 کیلومتری جاده زابل به زاهدان به چشم می خورد، از شمال غربی به قلعه سام و از شمال شرقی به دشت هایی که صورت نیم دایره‎ای بزرگ روستا را فرا گرفته و از جنوب به روستای دل ‎آسا و از غرب به اراضی روستای لوتک می پیوندد.

می ‎توان قلعه سه کوهه را پس از کوه خواجه، یکی از بلند ترین عارضه ها در دشت سیستان ذکر کرد که توسط بشر در زمینی مرتفع و مستطیل شکل با مساحت 3700 متر مربع ساخته شده و تنها راه ورودی آن قسمت شرقی است که با یک سراشیبی تند به میدان روستا راه پیدا می ‎کند. همچنین، ورودی دیگر در قسمت غربی است که نسبتا تخریب گشته و در میان خانه ‎های روستا محو گشته است.

بد نیست بدانید، ارگ سوس که در واقع سومین برآمدگی یا سومین کوه این اثر است با مساحت 2000 متر مربع در قسمت شمال غربی قلعه به فاصله حدود 20 متر قرار دارد که امروزه به صورت مسکونی از آن استفاده می ‎شود که براساس شواهد، روزگاری این ارگ و قلعه به هم پیوسته بودند.

این جاذبه از تاریخ 12 بهمن سال 1381 با شماره ثبت 7254 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.