بازار سنتی همدان

مجموعه بازار سنتی و کاروانسراهای شهر همدان، که از 36 بازار و راسته بازار و 26 سرا و کاروانسرا تشکیل شده است، اکثراً با سبک معماری دوره قاجاریه ساخته شدند و با وسعتی حدود 30 هکتار به دو صورت عمده فروشی و خرده فروشی فعالیت می کنند و در آن ها تاسیساتی نظیر مسجد، حمام، زورخانه و چایخانه و غیره گنجانده شده است.

بازارهای همدان مانند بسیاری دیگر از بازارهای قدیمی، مسقفند و بافت معماری اسلامی دارند و یادگاری از دوره قاجاریه هستند. جز نه راستا، بقیه در دو، سه دهه قبل به دستور مسؤولان وقت، سقفشان برداشته شده و با گذشت زمان صاحبان اماکن تجاری برای استفاده از زیر بنای بیشتر طرفین آن ها را نیز خراب کردهند که با تیر آهن و دیوارهای تیغه‌ای بازسازی شده و اصالت خود را از دست داد است.

این بازارها در مرکز شهر قرار دارند و هر یک مختص یک نوع مال التجاره یا پیشه ورانی است که دارای حرفه مشترکی هستند از این رو مردم بر حسب احتیاجات خود می‌دانند برای تهیه نیازمندی ها به کجا مراجعه نمایند. بعضی از بازارها مانند کاروانسراها در تملک اشخاص ثروتمند بوده که برای کسب در آمد بیشتری بنا شده‌اند چنان که بازار قیصریه(بازار فرش فروش‌های فعلی) را میرزا کاظم منشی قاجاریه در پشت کاروانسرای خود (کاروانسرای میرزا کاظم) ساخت که اکنون متعلق به چند تن از تجار می‌باشد. بر همین قیاس راستا بازارهای صحاف خانه. موتابخانه. کفشدوزخانه و... به علت موقعیت خاص جغرافیایی همدان و قرارگرفتن در مسیر راه‌های ارتباطی شهرهای غربی و نیز زایران انبوهی که از میانه و مناطق دور دست جهت زیارت عتبات عالیات در همدان توقف می‌نمودند این شهر از اهمیت خاص اقتصادی و جغرافیایی به ویژه از دوران صفویه و توامانی دین و سیایت بر خوردار بوده‌ا ست.

ویلیام جکسن می‌نویسد: (بازارهای همدان دارای سقفند و بیش از پانصد دکان پر مشتری در آنها قرار دارد بازرگانان از این شهر به عنوان (انبار ایران) یاد می‌کنند. از جمله کالاهای بازرگانی. اجناس چرمی را باید نام برد زیرا همدان شهر دباغخانه هاست همدانی ها در ساختن و عمل آوردن پوست گاو و گوسفند و ساختن اجناس تجملی از آنها شهره شده‌اند) در سال ۱۹۲۱.م. همدان ۱۵۰ دکان دباغی داشت.

جکسن در مشاهدات خود از بازار همدان می‌نویسد(زین و تسمه و جامدان و کفش‌های نوک تیز را در غرفه‌های متعددی به معرض فروش نهادند از این گذشته نمدهای نرم سفید که برای زیرانداز. نمدزین. کپنک و شولای چوپانان به کار می‌رود و کلاه‌های پوستی شبیه کلاه خوددر هیچ جای ایران بهتر از همدان ساخته نمی‌شود همچنین ساختن غایشه) بازارهای عمده به جز چند مورد که به خاطر جایگزین شدن اجناس کارخانه‌ای وارداتی هم تغییر نام داده و هم محل فروش اجناس متفرقه گردیده تاکنون سر پای خود ایستاده ولی روزهای آخر خود را طی می‌کنند در آینده نه چندان دور این یادگار کهن و آشنای سالخوردگان با تمام خاطرات تلخ و شیرین قرن ها به سرنوشت غم انگیز خود نزدیک می‌شوند. برای مثال بازارهای آهنگرها، گیوه کش‌ها، زهتاب‌ها، موتاب‌ها، نجارها، گوزه گرها، صحاف‌ها و... دیگر پیشه وران و مصنوعات آنها خبری نیست و جز نامی از آنان باقی نمانده

راستاهایی نظیر کفشدوز خانه، صحاف خانه عملاً به مغازه‌های فروش کفش کارخانه‌ای و فروش لوازم التحریر و سایر اجناس متفرقه تبدیل شدند. از راستا بازارهای گندمی‌ها، پالاندوزها، خامه فروش ها و نخود بریزها، جز یکی دو دکان در هر راستا بقیه به فروش اجناس متفرقه مشغولند.

فصل های بهار و تابستان، مناسب ترین زمان برای سفر به همدان و بازدید از این جاذبه هستند.

بازار اسکندریه در ضلع جنوب غربی بازار سنتی همدان واقع شده (ابتدای این راسته از ضلع شرقی خیابان باباطاهر منشعب و در جهت شرق بازار ادامه می یابد) این بازار عمدتاً فرش فروشی است که بازدید از آن را نیز به شما پیشنهاد می کنیم.

راسته بازار زنگنه با مظفریه یا حکیم خانه، در حد فاصل خیابان عباس آباد – باباطاهر، محل عرضه انواع وسائل و لوازم خانگی.

بازار زرگرها، در خیابان باباطاهر، محل خرید و فروش طلا و جواهرات. سبزه میدان، ابتدای خیابان باباطاهر(ضلع شرقی)، محل عرضه حبوبات، سبزیجات و میوه و تره بار.

بازار کفش دوزخانه بزرگ، منشعب از راسته گلشن، عمدتاً محل عرضه کیف و کفش. بازار کفش دوزخانه کوچک، منشعب از راسته گلشن، عمدتاً محل عرضه کیف و کفش.

بازار قنادها (قنادخانه)، در ضلع غربی مسجد جامع، محل عرضه انواع شکلات و آجیل (در سال های اخیر تعداد زیادی زرگری و فروشگاه لوازم خانگی نیز دایر شده است.)

بازار صحاف خانه، در قسمت غربی کاروانسرای گلشن، محل کتابفروشی و نوشت افزار بازار صندوق سازها، واقع در محوطه ضلع شمالی مسجد جامع، انتهای بازار ذغالی ها؛ محل عرضه لوازم خانگی.

بازار قبله (نجار ها)، در ضلع شرقی خیابان باباطاهر، محل نجاری و فراورده های خراطی . بازار گلشن ، منشعب از خیابان اکباتان ضلع شرقی کاروانسرای گلشن، البسه فروشی بازار سمسارخانه، در ضلع غربی کاروانسرای میرزا کاظم، قبلاً مرکز چیت فروشی بوده، ولی امروزه عمدتاً بازار فرش است.

بازار دباغ خانه ، در چال دباغ خانه منشعب از خیابان اکباتان، محل فروش انواع مصالح ساختمانی (در سال های اخیر دباغی ها به بیرون شهر منتقل شده اند.)

بازار حلبی سازها (حلبی سازخانه) ، در ادامه راسته قنادها، اغلب ساخت وسایلی از قبیل متعلقات بخاری، کانال کولر، ناودان، منبع آب و نفت، و نوشت افزار فروشی. بازار چاقو سازها، در ضلع شمالی مسجد جامع، محل تعمیر و ساخت انواع چاقو، کارد ، قیچی و کلید.

بازار آهنگر ها، زنجیر سازها، چلنگرها، واقع در خیابان اکباتان ، محل عرضه قفل، زنجیر، و انواع وسایل بنایی مانند ماله، تراز، شمشه و غیره.

بازار پالان دوزها، در ادامه راسته گلشن تا ابتدای نمازگاه، محل فروش مواد اولیه فرش مثل: پشم، خامه و دیگر کالاها.

بازار پیغمبر(گونی فروش ها)، در راسته مقابل مسجد پیغمبر، عمدتاً محل عرضه گونی. بازار حلاج خانه، در ضلع شرقی کاروانسرای میرزا کاظم، اغلب شامل حلاجی و فروش انواع لحاف و تشک بازار رزین برها واقع در جنب شاهزاده حسین، محل ساخت انواع سطل آب، چرخ گاری و درشکه.

بازار ذغالی ها، در ضلع شمالی میدان امام، در حال حاضر عمدتاً محل فروش انواع وسائل و لوازم خانگی است.

بازار حاج فضل اللـه، در راسته منشعب از ضلع غربی خیابان اکباتان، محل دباغی چرم و فروش ظروف روی، و چوب فروشی.

بازار حسین خانی، منشعب از راسته کلیمی ها، محل فروش مواد خوراکی از قبیل برنج و حبوبات بازار آهک فروش ها، واقع در سرگذر، در این محل بیشتر مصالح ساختمانی عرضه می شود.

بازار شیشه فروش ها (شیشه برها) ،منشعب از سبزه میدان، محل عرضه شیشه ، لوازم ساختمانی، رنگ و ابزار یراق. بازار علاقبندها، در ضلع شرقی کاروانسرای شریفیه ، در این بازار وسائل دست ساز مثل لوله بخاری ، سطل فلزی، وسایل حلبی قدیمی، و اجناس مشابه ساخته و عرضه می شود.

بازار فلسطین ( یا یهودی ها یا کلیمی ها)، واقع در مجموعه بازار، محل عرضه لوازم الکتریکی، پلاستیک، طناب، خامه فروش و غیره . بازار قصاب ها، منشعب از سبزه میدان ، عمدتاً محل عرضه گوشت گاو و گوسفند ، عطاری و مواد خوراکی دیگر.

بازار قیصریه (موتاب خانه)، منشعب از راسته گلشن، محل کفش دوزی، عرضه پوشاک و خامه فرش.

بازار کاه فروش ها، در خیابان شهدا روبروی کاروانسرای میرزا کاظم، محل عرضه البسه دست دوم، میوه فروشی، عطاری و خرازی. بازار کهنه فروش ها، پشت شاهزاده حسین، محل فروش البسه دست دوم. بازار گندمی ها، واقع در محل بنه بازار، صنف قناد و قندریز فعالیت دارند و در انتهای راسته گندم فروشی و علافی نیز، موجود می باشد.

بازار بزازها، در ضلع شرقی مسجد جامع منشعب از خیابان اکباتان، عمدتاً محل فروش انواع پارچه.

بازار مسگرها، در معابر منشعب از راسته قنادها، شیشه برها، نخود بریزها ، بیشتر مغازه ها به حرفه مسگری اشتغال دارند و انواع لوازم خانگی ، لباس ، کیف و لوازم پلاستیکی نیز عرضه می شود.

بازار سرگذر، در ضلع شمای خیابان شهدا قرار گرفته و در مغازه های عطاری، خرازی، بقالی، خواربار فروشی و لباس فروشی ، انواع کالاهای مورد نیاز عموم عرضه می گردد.

بازار نخود بریزها، این گذر محدود به درب شمال غربی مسجد جام و در انتها، عمود بر راسته فلسطین است که در فروشگاه های خرازی عطاری، خواربار فروشی و لوازم بهداشتی، انواع لوازم مصرفی را ارائه می کنند.

بازار اسکندریه در ضلع جنوب غربی بازار واقع شده (ابتدای این راسته از ضلع شرقی خیابان باباطاهر منشعب و در جهت شرق بازار ادامه می یابد) این بازار عمدتاً فرش فروشی است.

در گذشته، هر یک از راسته ها و کاروانسراها به عرضه یک کالای خاص اختصاص داشته اند، اما این ویژگی ، امروزه تا حدودی دستخوش تغییر شده است و در بعضی از مغازه ها صرفاً به عرضه و توزیع کالا مشغولند ، اما برخی دیگر علاوه بر محل فروش، کارگاه تولیدی صنعتگران نیز بوده اند، مانند مسگرخانه و حلبی سازخانه.

با دقت در نقشه همدان می‌بینیم که تمامی بازارهای همدان در حول و محور مسجد جامع ساخته شده و تجار و پیشه وران نماز ظهر و عصر را در آنجا اقامه می‌کردند و می‌کنند. جز مسجد جامع مساجد کوچک‌تری را در جای جای بازار مشاهده می‌کنیم کسبه‌ای که به مسجد جامع دور ترند نمازظهر و عصرخود را در آنجاها به جا می‌آورند مانند مساجد پیغمبر، سر نمازگاه ابتدا ی گندمی‌ها، مسجد آقای آخوند در انتهای راسته گندمی‌ها، چند گرمابه عمومی نیز مخصوص بازاریان و مسافران وجود داشت که فقط در روزها فعال بودند. همچنین در نقاطع راستاها، نانوایی، آشپزی و دکان های بقالی و قهوخانه یا همان چایی خانه در سراسرروز به کار مشغول بودند.