دبیرستان البرز

دبیرستان البرز یا دبیرستان ماندگار البرز (پیشتر: کالج آمریکایی‌ها، کالج البرز)، یکی از مراکز آموزشی معتبر و قدیمی شهر تهران است. این دبیرستان که از نخستین نمادهای آموزشی در ایران است بعد از دارالفنون به عنوان یکی از نهادهای آموزشی پرافتخار مطرح است. قدمت آموزشی این دبیرستان به سال ۱۲۵۲ خورشیدی و تاسیس مدرسه آمریکایی‌ها باز می‌گردد.

در بیست و چهارمین سال سلطنت ناصرالدین شاه قاجار یعنی به سال ۱۲۵۰ خورشیدی، یک هیئت مبلغ مذهبی کاتولیک آمریکایی به ریاست جیمز باست (James Bassette) به ایران آمد و در ساختمان اتابک واقع در خیابان لاله زار فعلی مستقر شد و شروع به کار نمود. در سال ۱۸۷۳ میلادی (۱۲۵۲ خورشیدی)، این هیئت دست به کار تأسیس دبستانی در نزدیکی دروازه قزوین شد که بعدها سنگ بنای کالج آمریکایی‌ها و سپس دبیرستان البرز شد. فعالیت این مدرسه در سال نخست با تعداد ۱۰ نفر دانش آموز آغاز شد و به تدریج روند پذیرش دانش آموز در آن شکل صعودی به خود گرفت به گونه‌ای که تعداد آن در سال ۱۸۸۶ میلادی به ۱۰۰ دانش آموز رسید. در این سال ساموئل وارد جهت تصدی فعالیت فرهنگی می‌سیون آمریکایی وارد تهران شد. این هیئت در سال ۱۲۶۶ در خیابان قوام السلطنه (اسبق)، مارشال استالین (سابق) (سی تیر فعلی) قطعه زمینی خرید. کلنگ بنای ساختمان مدرسهٔ جدید، ۲۱ سال پیش از صدور فرمان مشروطیت، توسط ناصرالدین شاه بر زمین زده شد و در سال ۱۲۶۶ ساختمان آن به اتمام رسید. در این زمان مدرسه دارای شش کلاس و پنجاه دانش آموز بود و ریاست آن را مستر وارد بر عهده داشت. با تاسیس این مدرسه که به صورت شبانه‌روزی اداره می‌شد، دانش آموزان مدرسه دروازه قزوین به مکان جدید انتقال یافته و به تدریج با رونق فعالیت آن، دانش آموزان مسلمان نیز به مدرسه راه یافتند. این مدرسه کتابخانه بزرگی داشت که در حدود ۲۵۰۰۰ جلد کتاب در آن نگاهداری می‌شد.

دبیرستان البرز، با حیاط و باغی بزرگ، شامل مجموعه‌ای از ساختمان‌های قدیمی و جدید است که تحت نظارت مدیریت دبیرستان بوده و کاربری‌های متفاوتی دارند. از قدیمی‌ترین آن‌ها می‌توان به ساختمان ساختمان علوم اشاره کرد. ساختمان علوم در سال ۱۲۹۷ در جنوب منزل دکتر جردن بنا شد که به نام ساختمان «مکرمیک هال» معروف شد. منزل دکتر جردن بعدها تخریب و به جای آن ساختمانی برای اسکان کارمندان مجموعه بنا شد. در سال ۱۳۰۳ ساختمان مرکزی دبیرستان البرز را که در آن زمان ساختمان مرکزی «رولستن» نامیده می‌شد، در مکان فعلی ساختند که درست ۵ سال بعد از ساختمان علوم بنا شد.

بنای ساختمان مرکزی دارای نماهای متقارن است و علاوه بر تکرار ریتم پنجره‌ها، نمای شمالی و جنوبی ورودی اصلی ساختمان با ایوانی بلند در نما، حجمی ویژه یافته است. نمای شمالی و جنوبی نیز کاملا یکسان هستند و با هفت دهانه نورگیر و ستون‌های آجری نما و کاشیکاری‌های بالای قوس پنجره‌ها تزیین شده‌اند. ورودی مدرسه با ۹ پله در سطح بالاتری قرار دارد و در دو سوی آن، دو برج در دو سوی ایوان، ورودی را مشخص تر می‌سازد. ازاره‌های سنگی دور تا دور بنا را فراگرفته و تمامی بنا از آجر است. بنای آجری دبیرستان البرز بسیار دقیق ساخته شده و هنوز بعد از گذشت سال‌ها، استحکام و پایداری خود را حفظ کرده است. حدود ۹۰ درصد از مصالح به کار رفته در بنا از جنس آجر است و ازاره‌های سنگی دور تا دور بنا را در بر گرفته و کتیبه‌های کاشیکاری شده فیروزه‌ای رنگ در قسمت‌های خاص به زیبایی بنا افزوده است. ستون‌های سراسری مرکزی بنا، دارای بدنه سنگی و کف فضاهای داخلی نیز سنگفرش شده است.

این مدرسه ابتدایی در سال ۱۲۷۸ خورشیدی همزمان با مدیریت دکتر جردن به دبیرستان تبدیل گشت. این دبیرستان در سال ۱۳۰۱ خورشیدی به مکان کنونی خود در چهارراه کالج انتقال یافت و در آن زمان کالج آمریکایی‌ها یا کالج البرز نامیده می‌شد. در سال ۱۳۱۹ خورشیدی همزمان با آغاز مدیریت ایرانیان بر آن، دبیرستان البرز نام گرفت. مساحت کل دبیرستان که بخشی از آن به دانشگاه صنعتی امیرکبیر اختصاص یافته ۴۵ هزار متر مربع است. این دبیرستان ۱۱ هزار مترمربع زیربنا و ۱۰ هزار متر مربع فضای سبز دارد. بنای اصلی این دبیرستان از نخستین آثار نیکلای مارکف، معمار تفلیسی است که آثار ماندگار زیادی در ایران دارد. ساختمان مرکزی البرز و ساختمان علوم این دبیرستان جزو آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند. دبیرستان البرز به دلیل قدمت تاریخی و سوابق درخشان علمی، آموزشی و فرهنگی در شانزده اسفند سال ۱۳۸۵ توسط شورای عالی آموزش و پرورش جزو مدارس ماندگار ایران شناخته شد. در حال حاضر این دبیرستان از طریق آزمون ورودی دانش‌آموزان مستعد را پذیرش می‌کند.

«دانشنامهٔ تاریخ معماری ایران‌شهر» سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران ویکیپدیا