سفارت انگلستان (باغ قلهک)

در گذشته آب قلهک به‌عنوان یکی از آبادی‌های توابع شمیران، از 7رشته قنات تأمین می‌شد که مهم‌ترین آنها قنات‌های موجود در باغ سفارت انگلستان بود. این قنات‌ها همچنان در باغ جاری هستند. این اقامتگاه تابستانی با عمارت‌هایی زیبا و امکانات ورزشی و فرهنگی که در تمام سال‌های گذشته ساخته شده‌اند، به‌صورت یک باشگاه محلی برای انگلیسی‌ها در آمده است. در ضلع شمالی این باغ، مؤسسه‌ ایران‌شناسی و مرکز فرهنگی و آموزشی بریتانیا واقع است. باغ قلهک خاطرات فراوانی از 170 سال گذشته این محله را به‌خود دیده است. آب‌و‌هوای خنک و دل‌انگیز این باغ به دلیل واقع شدن در یکی از شمالی‌ترین و زیباترین قریه‌های تهران از قدیم زبانزد بوده است.

در سال ۱۲۵۱ قمری که «سرجان کمپبل» وزیر مختار انگلیس در ایران بود، محمد شاه این باغ را که جزو «تیول» شاهی بوده، به دولت انگلستان اجاره داد و سفارت انگلیس ییلاق خود را در قلهک بنا کرد. پس از چندی، شاه از درآمد اجاره آن نیز صرف‌نظر کرد و این محل را تلویحاً به طور رایگان در اختیار هیئت سیاسی انگلیس گذاشت. مال‌الاجاره این محل در آن زمان ماهی ۳۰ تومان یا ۱۵ لیره بیشتر نبود، ولی این تفقد شاهانه اعتبار فراوانی برای وزیر مختار انگلستان به ارمغان آورد و باعث افزایش شخصیت و اعتبار او در بین دیگر عوامل کشورهای خارجی در ایران شد. در ادامه، اتباع انگلیسی با سوء استفاده از این حماقت شاهانه، پا از حد خود فراتر گذاشتند و از حقوق خود تجاوز کردند و به ایجاد هرگونه دخل و تصرف به عنوان منطقه مسکونی در این محل روی‌آوردند. در این روزها، با استفاده از شرایط خاص آن دوران و ناآرامی‌های ملی، دست‌درازی انگلیسی‌ها به حدی رسید که عملا حاکمیت خود را بر سراسر قریه قلهک گسترش دادند و خود را حاکم بلامنازع قلهک برشمردند و از انجام هر فعالیتی در این قریه اجتناب نکردند. بدین‌گونه نمایندگان استعمار پیر، سیطره خود بر قلهک را آغاز کردند. اما سیطره انگلیسی‌ها بر قریه قلهک بیش از حد گسترش یافت و در تاریخ آمده است که در این دوره حاکمیت بر قلهک با انگلیسی‌ها بوده و مامورین ایرانی حق مداخله در امور این قریه را نداشتند تا جایی که حتی کدخدای این قریه را نیز انگلیسی‌ها تعیین می‌کردند.

زيباترين و نفيس‏ترين سفارتخانه در تهران سفارتخانه انگلستان است كه به نحوي زيبا با درختان آراسته شده است و از آبياري نيكو برخوردار است. غرفه‏هاي پذيرايي و تالار ورودي اقامتگاه وزيرمختار بسيار زيبا و شيك است و يك برج ساعت به سبك بيزانس ساختمان را ابهتي ممتاز مي‏بخشد. شاه، وزيرمختار بريتانيا را از لطف و مرحمت ويژه‏اي برخوردار ساخت يعني به او اجازه داد كه براي افزودن بر زيبايي باغ وسيع خود چند طاووس، كه مرغي سلطنتي شمرده مي‏شد، در آن باغ بپروراند. اين سفارتخانه در طول حياتش با وقايع زيادي روبه رو شد. واقعه‏اي چون تحصن مشروطه‏خواهان، يا طرح توطئه‏ هاي مختلفي از سوي سفارت بر ضد ايران و يا حتي تجمع سران قواي متفقين در اجلاس تهران.

در جنوب این باغ و ضلع شمالی خیابان دولت نیز گورستان باغ قلهک با دربی چوبی و قدیمی و وسعتی چند هزار متری خودنمایی می‌کند. گورستان قدیمی این باغ در بین اهالی محل با نام «گورستان دولت» نیز معروف است.علاوه بر باغ، وجود این گورستان نیز برای بسیاری از تهرانیان جای سوال دارد. چرا در حالی که بسیاری از گورستان های قدیمی تهران، به جز آن دسته که در بقاع متبرکه واقع هستند از بین رفته‌اند و به عنوان مثال گورستان مسگرآباد و غیره به پارک تبدیل شده، ولی این گورستان که اکنون دایر نیست، هنوز پابرجاست؟ از سردر گورستان و از روی صلیب‌های نصب شده بر روی قبور و نیز تواریخی که روی سنگ‌ها منقوش شده چنین به نظر می‌رسد که این گورستان صرفا به اجساد سربازان متجاوز انگلیسی در ایران، در جریان سال‌های 1914 تا 1918 میلادی - 1293 تا 1297 هـ.ش(جنگ جهانی اول)، همچنین سال‌های 1939 تا 1945 میلادی 1318 تا 1324 هـ.ش(جنگ جهانی دوم) اختصاص دارد. اما این گورستان، سال‌ها پیش از سال 1293 ش، در محوطه روبروی کلیسای سفارت انگلیس و در حقیقت نمازخانه سفارت احداث شده و اجساد عده‌ای از انگلیسی‌ها در آن دفن شده‌است. قطعا عده‌ای از مدفونان در این گورستان از جمله کسانی هستند که همت و جهاد دلاوران تنگستانی و یاران رئیس‌علی دلواری، آنها را مایه عبرت همیشگی متجاوزان قرار داد. همچنین بسیاری از اتباع سرشناس انگلیس نیز که در ایران می‌مردند در این گورستان دفن شده‌اند. برخی دیگر از دفن شدگان این گورستان، افسران و نظامیان انگلیسی هستند که در جبهه‌های جنگ با مسلمانان ترک عثمانی، در جریان جنگ اول جهانی کشته شدند و اجساد آنان به گورستان قلهک حمل و در آنجا دفن شده است. علاوه بر نظامیان بعضی از دیپلمات‌های انگلیسی و اعضای خانواده‌های آنان هم که در تهران فوت شده‌اند نیز در این گورستان دفن هستند.در میان اجساد مدفون شده، اسامی چند هندی و عراقی نیز دیده می‌شود که در نیروهای مسلح انگلیس خدمت کرده‌اند و پس از کشته شدن اجازه داده شد تا جنازه‌های آنان در این گورستان دفن شود. این گورستان، شاید یکی از زیباترین بناهایی باشد که هر زمان، تازگی و طراواتی مغایر با ذهنیت شکل گرفته پیرامون معنای «گورستان» دارد. نزدیک به سه هزار متر زمین چمن‌کاری شده که با درختان و گل‌های رنگارنگش، عموماً جولانگاه پرندگانی است که از چند متر آن طرف‌تر، از گرما و هیاهو و... به این سبزه‌زار تاریخی پناه می‌آورند. بعد از ورودی چوبی این گورستان، بنای گنبد شکلی با سبک معماری ایرانی-اسلامی وجود دارد که در بدو امر به نظر می‌رسد شاید مزار یکی از شعرای عارف و یا امامزادگان باشد، به گونه‌ای که این توهم در برخی بینندگان ایجاد می‌شود و حتی برخی عابران ندانسته به آن ادای احترام می‌کنند. در هر سوی بنای گنبدی، 8 کتیبه یادبود، به قرینه، خودنمایی می‌کند که بر این کتیبه‌ها بیش از چهار هزار نام می‌توان یافت که خاطره کشته شدگانی را زنده نگاه می‌دارد که هیچ نشانی از آنان یافت نشده و بازماندگان به ذکر نام بسنده کرده‌اند. در بین گورستان به ترتیب و نظمی خاص، زمین چمن‌کاری و صلیبی قدکشیده و بیش از پانصد سنگ قبر به چشم می‌خورد. زمین چمن‌کاری را چتری از باران آب‌افشان می‌پوشاند. قطرات آب، با لطافت برگ‌های درختان کهن‌سال اطراف را نوازش می‌کند و با وزش هر نسیم خنکای قطرات آب و پنجه نسیم درهم می‌شوند و بر لطافت فضا می‌افزایند. گل‌های بهاری و تابستانی نیز، رنگ‌رنگ و هزار رنگ با شبنم قطرات رخ می‌شویند و از دم روح‌فزای خود جانی دوباره به باغ می‌دهند. گفته می‌شود که اعضای بیش از 20 سفارتخانه و در واقع دولت، دو بار در سال ـ اواخر فروردین و آبان ـ به همراه اعضای سفارت انگلیس، جهت ادای احترام به سربازان متجاوز انگلیسی در این گورستان حضور می‌یابند.

به دلیل تسخیر نابحق این باغ توسط دولت انگلیس، امکان استفاده از آن برای هموطنان وجود ندارد. علی رغم پیگیری های نمایندگان مجلس و رای دادگاه علیه این دولت استعمارگر، هنوز اینجا در اختیار دولت انگلیس است.

در جنوب این باغ و ضلع شمالی خیابان شهید کلاهدوز (دولت)، گورستان باغ قلهک با دری چوبی و قدیمی و وسعتی چند هزار متری قرار گرفته است. اگر شما نیز از خیابان شریعتی وارد خیابان شهید کلاهدوز شوید، می‌توانید گنبد فیروزه‌ای رنگی را که بنای یادبود تعدادی از کشته‌شدگان است، ببینید. از سردر گورستان و از روی صلیب‌های نصب شده روی قبور و نیز تاریخ‌هایی که روی سنگ‌ها وجود دارد چنین به‌نظر می‌رسد که این گورستان صرفا به اجساد سربازان متفقین که در ایران مرده‌اند، در جریان سال‌های 1293 تا 1297 هـ.ش (1914 تا 1918 میلادی) که جنگ جهانی اول در جریان بوده و همچنین سال‌های 1318 تا 1324 هـ.ش (1939 تا 1945 میلادی) که جنگ‌جهانی دوم در جریان بوده است، اختصاص دارد. علاوه بر نظامیان، بعضی از دیپلمات‌های انگلیسی و اعضای خانواده‌های آنان هم که در تهران فوت شده‌اند در این گورستان دفن هستند.

باغ قلهک که مربوز به دوره قاجاریه بوده در سال 1382 با شماره 10405 به ثبت ملی رسیده است.

ویکی پدیا سایت کویرها و بیابان های ایران ماهنامه الکترونیکی بهارستان / شماره 30 سایت همشهری آنلاین