غار یخکان - اردبیل

غار یخکان در منتهی الیه جنوب شرقی شهرستان خلخال در ضلع غربی رشته ماسوله داغ و در ارتفاع حدود 2500 متری از سطح دریای آزاد واقع شده است.

اثر طبیعی و ملی غار یخکان با مساحتی بالغ بر1217 هکتار در سال1381 طی مصوبه شماره 225 مورخ 21/3/81 شورایعالی محیط زیست به مجموعه مناطق تحت مدیریت سازمان پیوست. به سبب وجود یک چشمه آب بسیار گوارا در پایین دست از ورودی غار چنین استنباط می شود که به علل مختلف مانند زلزله سقف غار ریزش نموده و جدا شدن سنگ های عظیم از سقف تشکیل غار جدیدی را داده است که باید ایمن سازی گردد و برای غار اصلی تحقیق و مطالعه تا کشف شود.

هوای داخل غار سرد و به شدت مرطوب و نمناک است. حوضچه داخل غار نیز دارای آب بسیار گوارا و فوق العاده سرد است، آب آن از جمع شدن قطرات آب ناشی از تقطیر در اثر برخورد بخار آب با دیواره سرد تأمین می شود. از خصوصیات ویژه تالار اصلی غار جریان مداوم هوای مرطوب و تشکیل بلورهای یخ به صورت قندیل و ورقه های نازک در قسمت هایی از سطوح دیوارها و سقف است و به لحاظ خاصیت یخچالی آن است که به نام یخکان یا معدن یخ نامیده می شود. جالب اینکه در مواقعی که هوای بیرون گرم است انجماد صورت می گیرد و با سرد شدن هوای خارج علاوه بر اینکه یخ تشکیل نمی شود بلکه یخهای موجود نیز شروع به ذوب شدن می کنند.

غار یخکان در ارتفاع 2500 متری و با ارتفاع حدود 60 متر فاصله از نوک قله قرار گرفته است و جنس زمین آهکی است در دهانه ورودی آن که رو به شرق واقع است آثار هوازدگی فیزیکی و خرد شدن سنگ ها، ناشی از یخبندان به صورت واریزه به خوبی قابل مشاهده است که گاه تا حدود یکصد و پنجاه متری تا پای رودخانه نیز واریزه گسترش یافته است. دهانه ورودی آن بسیار کوچک (40 ´ 50 سانتیمتر) است که از طریق یک راهرو تنگ و باریک به طول 10 متر و به قطر حداکثر 50 سانتیمتر به تالار وسیعی منتهی می شود. ابعاد این تالار 36 * 15 متر و حداکثر ارتفاع 20-15 متر است. حوضچه آبی در ضلع شرقی و در ارتفاع 1.5 متری از کف غار تشکیل شده است. تالار اصلی از جانب ضلع غربی به وسیله راهروهایی پیچ در پیچ به تالارهای کوچک مربوط می شود. در بخش یخچالی مسیر همچنان ادامه می یابد تا جایی که برمی خوریم به چاهی که رسیدن سنگ به ته چاه چند دقیقه طول می کشد و این مسیر بی انتها است و مستلزم مطالعه بیشتر است. نوع غار از نوع ریزشی است و احتمالاً غار اصلی باید در عمق 100- 50 متری پایین تر از کف موجود غار باشد.

باتوجه به اینکه کلیات این غار هنوز کشف نشده و به مطالعات و کاوشهای زیادی نیاز است، محدوده حفاظتی در نظر گرفته شده برای آن به شرح زیر است: شمالاً: از روستای گندم آباد در مسیر جاده جیپ رو پس از عبور از روستای رکن آباد تا روستای جلال آباد شرقاً: از روستای جلال آباد در مسیر جاده روستایی یا جیپ رو تا روستای اندره جنوباً: از روستای اندره در مسیر راه پیاده رو تا روستای تازه کند گندم آباد غرباً: از روستای تازه کند گندم آباد در مسیر جاده جیپ رو تا روستای گندم آباد

اثر طبیعی و ملیغار یخکان با E4850 تا E4853 عرض جغرافیایی و N3709 تا N3711 طول جغرافیایی در منتهی الیه جنوب شرقی استان اردبیل واقع شده است.

در داخل تار اصلی غار یک دودکش به سمت بالا قرار دارد که به بیرون منتهی می شود و باعث ورود هوا به داخل غار و تهویه طبیعی می شود. به علت موقعیت جغرافیایی و توپوگرافی در کل هوای منطقه به علت نفوذ دائمی رطوبت دریای خزر مرطوب می باشد. در فصول و ایامی که هوا گرم است ورود هوای گرم به فضای داخلی غار و حرکت آن در راهروها و تالارها و برخورد آن با سطوح مرطوب دیوارها و سقف غار سبب تبخیر رطوبت سطحی آنها می شود. این سطوح با از دست دادن انرژی سرد شده و محیط مساعدی جهت انجماد ایجاد می گردد. تشکیل بلورهای یخی به صورت قندیلهای سقفی و ورقه های نازک در سطوح دیوارها سبب می شود درجه حرارت داخلی غار به شدت افت نماید و انجماد با شدت بیشتری ادامه یابد و برعکس چنانچه هوای ورودی سرد و مرطوب باشد با ورود به فضای سردتر داخلی مقداری از انرژی خود را آزاد می سازد و بدین ترتیب هوای داخل غار به تدریج گرم شده و ذوب ورقه ها و قندیلهای یخی و ریزش آنها را موجب می شود. در صورت تداوم این جریان یخهای ریزشی کف غار نیز به تدریج ذوب می شوند و این فرآیند با تغییر دما و رطوبت اشباع هوای خارج به صورت چرخشی ادامه می یابد البته شکل فضای داخلی غار و موقعیت راهروها و تالارها و امکان تبادلات هوایی از طریق ورودیها و دودکش با بیرون در این فرآیند نقش بسیار مهمی دارند.

فرآیند تشکیل بلورهای یخ به هنگام جریان هوای گرم و آب شدن یخها در زمانی که هوای سرد و مطلوب به فضای داخلی غار به ویژه به تالارها و راهروهای پیچ در پیچ نفوذ می کند. در واقع از خاصیت ویژه مولکولهای آب در جذب انرژی در گذر از حالت جامد به مایع و گاز و آزاد شدن انرژی در حالت عکس یعنی تبدیل بخار آب به مایع و جامد پیروی می کند.

روستائیان به ویژه سکنه قراء گندم آباد و جلال آباد، رکن آباد در تابستان یخ مصرفی خود را از این غار تأمین می کنند و اعتقاد دارند که یخ غار شفا بخش است.

بازدیدهای معموله و انجام کند و کاوهای غیر مسئولانه و تغییر در سیستم محیطی اثر را تهدید می کند. بدیهی است با کمترین تغییری در سیستم فیزیکی آن ممکن است ویژگی غار که همانند یخچال طبیعی عمل می کند از بین برود.