مسجد و مدرسه خانم

این بنا توسط استاد اسماعیل بنا و به سفارش جمیله خانم دختر حسین قلی‌خان ذوالفقاری نظام‌الدوله خواهر ذوالفقار خان اسعد‌الدوله ساخته شده است. همچنین به موجب وقف‌نامه آن که در 22 محرم سال 1326 هجری قمری تنظیم شده، این بانو قبل از اتمام و انجام ساخت بنا وفات کرد و دختر خود به نام قمر تاج خانم را به عنوان اولین و نخستین متولی آنجا برگزید. تاریخ ساخت این بنا به استناد کتیبه سردر در این بنای مذهبی اسلامی به سال ۱۳۲۳ هجری قمری برمی‌گردد.

مسجد و مدرسه خانم نیز یکی از بناهای استوار و از یادگاران هنرمندان دوره قاجار بوده که از نظر تاریخی و فرهنگی از اهمیت بالایی برخوردار است. این مسجد و مدرسه از جمله بناهای مذهبی و تاریخی شهر زنجان است که در محله قدیمی معروف به فخیم‌الدوله در بافت تاریخی شهر قرار دارد.

وجود مناره هاي قطور و كوتاه بر فراز سردر زيبا كه داراي تزئينات بديع آجر كاشي است و قابل مقايسه با مناره هاي مدرسه سپهسالاران تهران است. تزئينات پركار بخش اعظم درگاه ورودي همچنين سطوح فوقاني حجره هاي مشرف به ميانسرا كه با يك عقب نشيني نماهايي با قوس جناغي، هلالي بوجود آورده مزين است به نقوش هندسي، گل و بوته كه عموماً با رنگهاي رايج در دوره قاجار يعني رنگهاي زرد، نارنجي، سياه و سفيد و صورتي رنگ آميزي شده است، تمامي اين شيوه هاي معماري و موتيفهاي تزئيني منحصراً مشخصه معماري دوره قاجار است. میانسرای مسجد خانم هشت ضلعی است که در ضلع‌های شرقی، غربی و شمالی آن 12 حجره برای سکونت طلاب علوم دینی ساخته شده است.

مسئله ای که می تواند شاخص اين مسجد و مدرسه باشد اين است كه ساخت مساجد و مدارس و بعضا بناهاي عام المنفعه از سوي بانوان متدين و مقتدر در طول تاريخ جامعه ما سابقه اي بس طولاني دارد، اين امر بر ارزش و اعتبار و جايگاه اين بناي مذهبي بيش از پيش افزوده است.