موزه مردم شناسی سبزوار

موزه مردم شناسی سبزوار از غرفه های مربوط به آداب و رسوم سبزوار شامل تحویل سال نو، شب چله و اتاق عقد سنتی، هنرهای دستی شامل فرت بافی، فرش بافی، جاجیم بافی، گلیم و پلاس بافی و مشاغل سنتی شامل آهنگری، رنگرزی سنتی، سفالگری ،عطاری و خراطی تشكیل شده است.

موزه وقف سبزوار به عنوان نخستین موزه وقف استان خراسان رضوی در شش غرفه شامل وقف نامه های قدیمی، نمایی از مجالس قرآن، اشیایی از بقاع متبركه، اشیای ارزشمندی از مسجد جامع، وسایل پذیرایی مورد استفاده در مجالس وقف و... راه اندازی شد. در سبزوار طبق اداب و رسوم گذشته صبح روز عید سفره را پهن کرده و روی آن آینه ،قرآن، کاسه آب، تنگ ماهی، سبزینه، کاهو، گردو، فندق، تخم مرغ رنگشده، نان و ماست، شیرینی های محلی، خرما، کشمش، نخود، انواع برگه خشک میوه جات می گذارند. لحظاتی قبل از تحویل سال نیز اعضاء خانواده دور سفره عید می نشینند، بزرگان قرآن می خوانند و کوچکترها به آب و سبزینه می نگرند تا سال خوبی برای آن ها رقم زده شود. بعد از تحویل سال نیز هر خانواده سعی می کنند پذیرای یک نفر پسر بچه خوش قدمباشند،این پسر بچه می تواند از اقوام و در مواردی فرزند خود خانواده باشد به این ترتیب قبل از تحویل سال او را به بیرون از خانه می فرستند تا بعد از گردش سال اولین کسی باشد که وارد خانه می شود و بر این باورند که روزی شان زیاد خواهد شد و سال خوب و پرباری در پیش رو خواهند داشت. در بعضی نقاط سبزوار نیز بعد از تحویل سال بره کوچکی را به داخل خانه می آورند تا روزی خانواده و برکت آن افزون گردد.

1- قالیبافی به دلیل کاربردی که قالی در زندگی مردم به عنوان اصلی ترین زیرانداز ایرانیان دارد، هر خانواده روستایی ضمن برآوردن نیازخانواده خود،برای عرضه و فروش آن به قالیبافی نیز می پردازد. در اکثر روستاهای سبزوار در گذشته هنر قالیبافی رواج و گسترش چشمگیری داشت. به نحوی که در ساختار مساکن روستایی محلی را به کارگاه قالیبافی اختصاص می دادند. دارهای قالی بافی درسبزوار به صورت عمودی و افقی است که دارهای قالی در گذشته از چوب تهیه می شد که در حال حاضر این دارها فلزی است. قالی های آراسته به طرح هایی بر گرفته از نقوشاسلیمی –ختایی و گل های شاه عباسی می باشد که با الهام از طرح نقوش قالی های منطقه کرمان، اصفهان، نائین، گلپایگان و یزد بافته میشود.

2- گلیم و پلاس بافی در کنار فعالیت های روزمره زنان روستایی اوقاتی از زندگی خود را به بافت گلیم و یا پلاس اختصاص می دهند که در گذشته به دلیل رواجشتر داری از پشم شتر برای بافت گلیم استفاده می شد اما در حال حاضر بیشتر از پشم گوسفند تهیه می شود. به وسیله دستگاه های گلیم بافی تولیدات دیگری از جمله پشتی،خورجین، سفره ،پی تاوه،سیاه چادر،چوقه و .... نیز بافته می شود.

فرت بافی پیش از این در شهرستان سبزوار اغلب پارچه های مورد استفاده و پوشاک توسط زنان در کارگاه های پارچه بافی و فرت بافی تهیه می شد. از نظر ساختار یک دستگاه فرت بافی شامل قسمت هایی از جمله: گوگا،دسته و نورد می باشد که با استفاده از آن ضمن بافت پارچه ،انواع لباس،چادر شب،دستمال، روسری و .... نیز بافته می شود. در سبزوار کانون اصلی فرت بافی روستای استاج بوده که هم اکنون به دلیل تولید و عرضه پارچه های صنعتی ماشینی این حرفه نیز رو به زوال و خاموشی گذاشته است.

اسب چوبی : روی هم رفته هنرهای رایج در شهرستان سبزوارشامل هنرهای آئینی ، نمایشی و موسیقی است که از جمله آنها باید به اسب چوبی اشاره کرد. در حال حاضر این هنر آئینی در مجالس شادی اجرا می شود . برای ساخت اسب چوبی برروی قطعات چوب هایی که به هیات بدن و سر اسب ساخته می شود پارچه هایی نصب می کنند تا یک نفر به راحتی در میان آن قرار بگیرد. اسب چوبی با استفاده از شال های طرفین که برروی شانه های فرد می افتد مهار شده و افسار آن را به دست می گیرد. سپس با حرکات پا،چرخش بدن و چوب دستی اجرای حرکات موزون آغاز می شود که در حقیقت نمادی از جنگ و پیکار فرضی با سربازان مغولی در هنگام حمله با ناحیه بیهق (سبزوار فعلی) است. برای ایجاد توازن در حرکت اسب چوبی از سازهای کوبه ای نظیر دهل، سرنا و ساز نیز استفاده می شود.در مجالس عروسی اسب چوبی عروس با پارچه های رنگی و اسب چوبی با پارچه هایی به رنگ سیاه آراسته می گردد. فنون و مشاغل سنتی عبارت است از فعالیت هایی که منجر به تولید ابزار و وسایل با استفاده از فن آوری های بومی و محلی و بکارگیری مواد و مصالح محیط پیرامون و جغرافیای زیستی و طبیعی می شود.با این وصف ابزار و وسایل تولید شده نیز در زندگی مردم نقش به سزایی دارد.

انواع فنون و مشاغل سنتی که در شهرستان سبزوار رایج بوده، شامل آهنگری، نجاری و خراطی، نمد مالی، پالان دوزی، رنگرزی، عطاری، سفالگری و باروت سازی می شود که در موزه مردم شناسی سبزوار تعدادی از آن ها معرفی شده است.

آهنگری: در شهرستان سبزوار به دلیل وابستگی مردم به دوشیوه و نظام اقتصاد کشاورزی و دامداری شغل و حرفه آهنگری جهت تولید ابزار و وسایلمورد نیاز این دو روش زندگی از ارزش و رونق فراوانی برخوردار بوده و هم اکنون نیز در سطح شهر سبزوار بیش از ده ها کارگاه سنتی آهنگری وجود دارد که عمده فعالیت آن ها ساخت ابزار و وسایل کشاورزی و دامداری و دیگر وسایل کاربردی زندگی مردم از جمله گاوآهن- تیشه- ماله- منگال- ماشاله- بیل- پل کش-میخ-زنجیر- زلفی- قفلو لولا- دهنه – رکاب و سایر یراق آلات اسب-زنگوله – گل میخ- داس-چاقو-چکش-کاردیاقیچی-تبر –کلنگ و ده ها وسیله دیگر از جمله تولیدات آهنگران است. کارگاه های آهنگری در سبزوار به دو صورت ثابت و متحرک وجود دارد و شیوه متحرک آن شامل دورهگردانی بودند که در سطح روستاها کارگاه های خود را برپا می کردند این گروه ها نزد عموم مردم سبزوار به نام آهنگران(غربتی) معروف هستند. هم اکنون نیز اکثر کارگاه های آهنگری در شهر سبزوار در محله ای به همین نام برپا است. از مهمترین ابزار مورد استفاده در آهنگری می توان به دم، سندان ، پتک ، چکش ، انبر ، سمبه و ... اشاره کرد.

نمد مالی: دامداری به دو شکل رمه گردانی گوسفند و شترداری در سبزوار باعث رواج و رونق حرفه نمد مالی بوده است. هر چند تعداد کارگاه های نمد مالی در شهر سبزوار در سال های اخیر رو به نقصان گذاشته است ، اما در بافت بازار قدیمی هنوز چند کارگاه نمدمالی به چشم می خورد . برای تولید نمد ابتدا پشم را کمان می زنند سپس بر روی صفحه ای حصیری پهن می کنند و آب صابون به آن افزوده و حصیر را گلوله می کنند و آنقدر می مالند تا الیاف پشم به هم تنیده و گره بخورد. نمدمالان علاوه بر نمد زیرانداز، پوشش چوپانان به نام کپنک و همچنین کلاه نمدی را نیز تولید می کنند.

رنگرزی سنتی : بعد از برداشت پنبه از مزارع و همچنین پشم چینی مرحله نخ ریسی به وسیله دستگاه هایی به نام دوک ، جلگه ، چرخو و لیک لیکی آغاز میگردد که پنبه یا پشم را می ریسند و تبدیل به نخ می کنند اما قبل از استفاده نخ ها درفنون بافته ها از جمله قالی بافی- گلیم بافی – پلاس بافی – فرت بافی و ... نخ ها می بایست رنگ آمیزی شود. رنگ آمیزی نخها در گذشته با استفاده از روناس ، پوست گردو ،پوست انار، برگ حنا ، برگ مو و سایر رنگدانه ها طبیعی بوده که در حال حاضر رنگ هایشیمیایی جای آنها را گرفته است.

سفالگری : در گذشته روستای برآباد سبزوار یکی از کانون های مهم تولید ظروف سفالی بود که از نظر کیفیت در بازار با سفال های لالجین همدان و گناباد رقابت می کرد که هم اکنون نشانی از آن کارگاه ها نیست. هر کارگاره سفالگری به وسیله چهار نفر اداره می شد که عبارت بود از یک نفر استاد کار، یک نفر پیشکار که وظیفه ورز دادن گل و جدا کردن ریگ از توده گل را به عهده داشت و دو نفر نیروی کارگری نیز جهت تهیه هیزم، آماده سازی کوره ، چیدن ظروف در کوره و جابجایی آن و سایرکارهای متفرقه در کارگاه حضور داشتند. یک چرخ سفالگری شامل زین، سرچرخ، تیر، پیش پا، چرخ و آهن چرخ می باشد، که یک کارگاه به طور متوسط روزانه یکصد و پنجاه عدد ظروف سفالی تولید می نمود. غرفه سفالگری موزه ی مردم شناسی چگونگی ساخت وتولید ظروف سفالی را به نمایش می گذارد.

خراطی : در گذشته تولیدات کارگاه های خراطی در شهرسبزوار از چنان تنوع و حجمی برخوردار بود که بخش اعظم آن به سایر مناطق از جمله مشهد و تهران صادر می شد. هم اکنون نیز کارگاه های خراطی سبزوار به فعالیت خود ادامه می دهند. از جمله چوب هایی که در هنر خراطی استفاده می شود می توان از ملچ،سپیدار، راش ، گردو، چنار و بید نام برد. ابزار کار خراطی پرما- رنده – مغار – تیشه – سمبه – چکش – گونیا و خط کش می باشد . گهواره – در و پنجره – نیمکت – گاوآهن – بردو – چهارشاخ – دسته تیشه – دسته داس – دسته بیل – دسته کلنگ – سرقلیان – نیقلیان – تیره های نرده – پایه میز و مبل- پارو و ... از جمله وسایل تولیدی نجاران وخراطان است . حرفه خراطی نیز مانند آهنگری جزء مشاغل و حرفه های خاص گروه غربت های سبزوار است که در محله ای به همین نام زندگی و فعالیت می کنند. کارگاه خراطی موزه مردم شناسی سبزوار نیز به معرفی این حرفه می پردازد.

غرفه عطاری و گیاهان دارویی : شهرستان سبزوار به دلیل قرار گرفتن در یک منطقه خشک و نیمه خشک بیابانی(جنوب و جنوب غربی سبزوار) و سرد و معتدل کوهستان شمال غربی به قسمت شمال شرقی سبزوار) پستی و بلندی و دیگر عوارض طبیعی و میزان ریزشهای جوی ونوع اقلیم و خاک و ... دارای گونه های مختلف گیاهی است که بخشی از آنها دارای خواص طبی و دارویی بوده و استفاده از آن ها به اشکال ذیل می باشد: الف) نسخه ای که عطاران برای بیمار می پیچند و آن شامل بیماری های صعب العلاج است که مداوای آن به دانشو تجربه ی و تبحر نیاز دارد. ب) روش خود درمانی که بیمار خود به درمان بیماریهایسهل العلاج می پردازد. در سطح شهرستان سبزوار عطاران مبادرت به درمان بعضی از امراض و بیماری ها با استفاده از گیاهان دارویی می پردازند گیاهان دارویی شناسایی شده در سبزوار به بیش از 100 نوع می رسد که در غرفه موزه تعدادی از آن ها به نمایش گذاشته شده.

با توجه به تابستان‌های گرم و زمستان‌های سرد این منطقه، فصل بهار و اوایل پاییز زمان مناسبی برای سفر به خراسان رضوی و بازدید از جاذبه های این استان خواهد بود.