میل خسرو گرد

ميل خسرو گرد از سه جزء تشکیل شده که شامل پايه،بدنه و راس بوده و كلاً سازه اي آجري است که پايه ي آن مستطيل شكل است و محاط در يك سازه ي آجري نيم هشت است و در پخي هاي اين هشت ضلعي چهار حجره ي اطاق مانند تعبيه شده است.

بدنه ميل مدور و قطر آن از سطح قاعده نسبت به راس كم مي شود. همچنین، بدنه داراي تزئينات آجري با آرايه هاي لوزي، نيم بيضي و دو رشته كتبيه كوفي كه اطراف آن با آجر كاري تذهيب شده است و راس ميل بر روي تونگان يا نعلبكي قرار دارد كه بدنه آن داراي تزئينات آجر كاري موسوم به سوستيكا يا گردونه ي مهر مي باشد و ارتفاع مناره 28 متر است.

میل خسروگرد در سال 505 ه. ق به دستور تاج الدوله ابوالقاسم بن سعید با پلان : پایه مربع، ساقه مدور در 5 كلیومتری غرب سبزوار بین جاده رفت و برگشت سبزوار – شاهرود با تزئینات آجركاری خفته و راسته به شكل لوزی و همچنین دو رشته كتیبه كوفی آجری احداث گردید.تا قبل از كاوشهای باستانی شناختی (تابستان 1381) مورخان و سیاحان خارجی چون واسیلی و لادیمیر و ودیچ ، هانری رنه دالمانی ، خانیكف ، تا تانیل كرزن و داخلی چون مرحوم عبدالحمید مولوی، صنیع الدوله گمان می كرده اند میل خسروگرد تنها باز مانده از مسجد عظیم شهر خسروگرد است. لیكن داده های باستان شناختی حاصله از كاوشای علمی اطراف میل ثابت كرد این میل مناره مسجد نبوده بلكه میل راهیابی است.

چون اعراب چهار حرف (گ ، ژ ، پ ، چ ) را در حروف خود ندارند لذا كلماتي كه يكي از اين حروف داشته معرب كرده اند از آن جمله خسروجرد معرب كلمه خسروگرد است؛ گرد در اصل كرد بوده، كرد مصدر مرخم كردن است و كردن به معني ساختن، پس خسروگرد يعني خسرو ساخت يعني ساخت خسر، خسرو نام عمومي پادشاهان ساساني است همانگونه كه قيصر نام عمومي پادشاهان روم است.

به هنگام بررسي شناسايي آثار تاريخي – باستاني سبزوار به دليل نزديكي اين ميل به روستاي خسروگرد نام آن را ميل خسروگرد گذاشته اند. پيشينه تاريخي : صاحب كتاب تاريخي تاريخ بيهقي در مورد ايجاد خسروگرد نوشته سبزوار را ساسويه بن شاپور الملك بنا كرده است و شاپور آن بود ... و سبزوار در اصل ساسويه آباد بوده است و گفته اند پسر اين ساسويه يزد خسور بود كه خسروشير جوين ، خسرو آباد بيهق و خسروجرد را بنا كرده است مولف كتاب جغرافياي تاريخ خراسان مي گويد: چنين گويند كه كيخسرو و بعد از قتل افراسياب در اين ناحيه قلعه ي ساخت آن را خسروگرد خواندند.

از ویژگی های این جاذبه می توان به ثبت آن میل در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۷۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران اشاره کرد.

با توجه به تابستان‌های گرم و زمستان‌های سرد این منطقه، فصل بهار و اوایل پاییز زمان مناسبی برای سفر به خراسان رضوی و بازدید از جاذبه های این استان خواهد بود.

مناره تاریخی خسروگرد (خسروجرد) در غرب شهر سبزوار و در ورودی استان خراسان رضوی به مسافران و زائران خوش آمد می گوید.

برج خسرو گرد در منطقه ی نیمه بارانی مشرف به دشت كویر بر روی رسوبات رسی و شنی مربوط به دوران سوم زمین شناسی قرار گرفته است و بفاصله 30 كیلومتری جنوب گسل زلزله خیز سبزوار است. ميل خسروگرد براساس نوشته هاي سياحان در طي قرون گذشته مرمت گرديده از آن جمله سال 1135 ه ق به دستور نادرشاه افشار به نقل از سياح خارجي هانري رنه دالماني در كتاب سفرنامه از خراسان تا بختياري و سال 1300 هجري قمري به دستور ناصر الدين شاه قاجار به نقل از مطلع الشمس جلد دوم همچنين در دوره ي پهلوي دوم و دولت جمهوري اسلامي ايران به سال 1375 عايق بندي بام سكّو و پايه ميل مرمت گرديده است.

مصالح ميل خسروگرد براساس ظاهر موجود آجر تراش از اين نوع آجر به شكل نيم دايره، نيم بيضي، مثلث به اشكال عدد هفت و هشت فارسي استفاده شده كه نمونه اين نوع آجرها را اين حقير در حفاري هاي باستان شناسي؛ شادياخ نيشابور، رباط چاهه و رباط شرف همچنين مسجد و مدرسه و ارگ توس در سال هاي 1375-1378-1379-1380و 1381 ديده ام آجر به ابعاد 5*25*25 چوب به عنوان كش (شناژ) در بدنه و پايه ميل كه چوب ها نقش انتقال نيروهاي كششي و نشست پي را در بنا به عهده دارند، براي مثال چنانچه سكه اي را محكم روي يك سطح ثابت نگه داريم و سكه اي ديگر متصل به اين سكه در طرفي از آن بگذاريد سپس سكه اي را در جهت مقابل آن به سكه ثابت بزنيم، بدون آن كه سكه ثابت حركت كند نيرو را به سكه ديگر منتقل مي كند و آن سكه را به حركت در مي آورد، در حقيقت چوب هاي رانشي در بتا اين اصل را به عهده دارند و نمونه اين حركت را در مناره مسجد پامنار سبزوار و مسجد اصفهان مي توان ديد يا اينكه مناره از راس به طرفين حركت دارد ولي سطح قاعده مناره ثابت است و به اين خاطر به آن جنبان مي گويند.

تنها قديمي شهرستان سبزوار كه مراحل سفت كاري و نازك كاري آن همزمان اجرا گرديده ميل خسرو گرد است كه به شيوه استادانه ي سبك رازي در قرن ششم ه. ق كار شده و اجراي آجرهاي قالب زده با تكنيك سايه روشن و كم شدن از قطر ميل تا به راس باعث ايجاد ريتم و حركت در بنا گرديده چرخش و هارموني ناشي از تكرار و توالي نقش هندسي لوزي. تن نازي و چشم نوازي ويژه اي را به رهگذران مي دهد اجراي سايه روشن آجرها باعث شده گزند آفتاب كمتر به بدنه بنا برخورد كند.

در نتيجه بنا در شلاق سوزان آفتاب كوير محو نشده و قابل رويت از فواصل دور باشد در قلب هر شمسه نقش لوزي سوستيكا به شكل + وجود دارد كه اين نقش تحت عنوان گردونه ي مهر در بسياري از نقاط جهان از هزاره سوم قبل از ميلاد شناسايي گرديده و از آن جمله در تپه ي باستاني موسوم به دامغاني سبزوار و در قديمي ترين بناي تاريخي سبزوار- يعني اتشكده آذر برزين مهر - اين نقش موجب شكل گيري حجم بنا شده است.

قديمي ترين مناره در جهان اسلام به سال 44 يا 45 ه ق توسط زياد بن ابيه در زمان خلافت معاويه در مسجد جامع بصره احداث شده است سپس در سال 53 مناره جامع ابرو در خطاط توسط ملمه بن مقلد و به همين منوال تا در سال 384 ه ق به دستور معتصم عباسي مناره باب الزياره مسجد الحرام را در مكه معظمه مي سازند . در ايران مناره يي چون تاربي خانه دامغان ، ميل كاشمر، اختگان ، رادكان و ... خود نمايي مي كنند. اهالي سبزوار به مِنار يا مُنار به ضم ميله مي گويند؛ همانگونه كه در شهرهاي ديگر به مناره ، ماذنه ، صومعه ، گلدسته ، عساس و ميل مي گويند.