بررسي آيين عزاداري محرم در نقاط مختلف ايران (1397/06/25)

به گزارش بزنيم بيرون ، تنوع در نوع عزاداري حسيني باعث شده  تا در سال هاي اخير گردشگران بسياري از نقاط مختلف دنيا براي ديدن آيين عزاداري در محرم به کشورمان سفر کنند و درواقع گردشگري مذهبي در ايام محرم بيشتر رونق مي يابد. در اين گزارش با ايين عزاداري هاي کم نظير در نقاط مختلف کشور آشنا مي شويد.

چهارمحال و بختياري

آيين سنتي خيمه سوزان و مراسم تعزيه حضرت قاسم (ع) در طاقانک(معمولاً ۷۲خيمه سبز و سفيد رنگ با فرم چهار گوش، گنبدي و مخروطي در حاشيه کوهي برپا مي‌کنند که عصر روز عاشورا آنها را آتش مي‌زنند و هنگام آتش زدن اين خيمه ها، فرياد «يا حسين (ع)» و «يا زينب (س)» سر مي دهند. اين خيمه‌ها را درواقع مردم نذر مي کنند. ضمنا پخت حليم گندم در ظهر تاسوعا و به ويژه در محل خيمه گاه هم در طاقانک مرسوم است)، آيين‌هاي سنتي گِل زني(صبح روز عاشورا در شهر بن مردم به سمت گرداب بن رفته و روي سر و شانه شان را به گِلي که از خاک رس و گلاب تهيه شده و تقريبا قرمز رنگ است آغشته کرده و نواي «اي واويلا، صد واويلا» سر مي دهند)، آقا سلام و عَلَم گرداني (پيش از طلوع آفتاب صبح عاشورا هيات‌هاي عزاداري شهر بن عَلَم هاي عزاي حضرت سيدالشهدا (ع) را که مردم از اول دهه محرم تهيه و در حياط منازل، مساجد، تکايا و حسينيه‌ها و کوچه و خيابان‌ها برافراشته بودند، به حاشيه گرداب بن برده و قسمت بالاي عَلَم‌ها را سه بار با فرياد «يا علي (ع)» و «حيدر حيدر» در آب فرو مي برند. حمل عَلَم‌ها تا پايان مراسم روز عاشورا در پيشاپيش هيات‌هاي عزاداري ادامه دارد)، آيين سنتي «چاق چاقو» (چاق چاقو در شب عاشورا و اغلب ساعت ۳نيمه شب برگزار مي‌شود. به طوري که مردم از 9 شب به تکايا رفته و از ساعت حدود ۲بامداد با صداي ني، سنج، طبل و خواندن نوحه ويژه و صف بندي، با کوبيدن چوب يا سنگ‌ها به هم و يا علي (ع) گفتن به سمت هيات چاق چاقو مي روند و تا اذان صبح عزاداري مي کنند).

سيستان و بلوچستان

مردم از ۳روز قبل از عاشورا غذا نمي پزند و خانم ها از کارهايي مثل سوزن دوزي و حصيربافي دست مي کشند و بيشتر وقت خود را به عزاداري و عبادت بگذرانند.سنت ديگر روزه گرفتن در روز تاسوعا و عاشوراست. بين مردم چابهار آتش زدن خيمه هايي که بر پا کرده بودند هم مرسوم است.

 کرمان

«چل منبرون»(عزادارانبا در دست داشتن شمع و با پاي برهنه به چهل مجلس عزاداري حسيني مي روند و در هر يک از اين مکان ها شمعي روشن مي کنند)، بني اسد(گروهي به نام بني اسد که صورت خود را پوشانده اند، در روزهاي يازدهم تا سيزدهم محرم مراسم «پرسه امام» را با خاک سپاري شهداي کربلا به صورت نمادين برگزار مي کنند)، طبخ آبگوشت امام حسيني، آش بلغوري(عاشوري يا آش بلغوري را خانواده هايي که يک سال از درگذشت عزيزشان نگذشته باشد در دهه اول محرم به ويژه تاسوعا و عاشورا قبل از طلوع آفتاب مي پزند و خيرات مي کنند،)، عزاداري در خانه سيد خشرو، صفه عزاخانه و... از جمله آداب و آيين عزاداري محرم کرماني هاست. ضمنا رزتشتيان کرمان هم چون معتقدند امام حسين به واسطه ازدواج با شهربانو داماد ايرانيان است، براي ايشان احترام خاصي قائلند و با پوشيدن لباس سفيد در آتشکده براي امام حسين(ع) و يارانش عزاداري مي کنند ودر روز عاشورا با پختن قيمه نذري مي دهند).

کرمانشاه
تعزيه خواني، تهيه تابوت خونيني که روي آن کبوتري گذاشته شده و پشت سر آن کودکان به منزله فرزندان امام حسين (ع) حرکت مي کنند و فردي آنان را شلاق مي زند تا به اسارت ببرد، تهيه قنداق علي اصغر(ع)، حجله حضرت قاسم (ع) و قرار دادن دختر بچه اي مانند عروس در آن، ساختن دست ابوالفضل(ع) و پرتاب آن به سمت آسمان از ديگر آيين هاي عزاداري مردم اين شهر است.
تهيه انواع غذاها و شربت هاي نذري مانند حليم، شله زرد، حلوا و شربت هاي مختلف و تقسيم آن در ميان عزاداران از ديگر آيين هاي اين شهر است.

شاهرود

روز تاسوعا يا همان روز نهم محرم در شاهرود به روز«ياعباس يا عباس» معروف است که در آن مراسم طوق‌بندان برگزار مي‌شود. طوق بندان از سه قسمت پايه چوبي، بدنه فلزي سيني‌ مانند مشبک به شکل قلب و زبانه‌ فولادي به عرض تقريبي 10 سانتي‌متر و طول يک متر تشکيل شده که در باور اهالي منطقه، نمادي از بيرق علمدار واقعه کربلا حضرت ابوالفضل‌العباس (ع)است. در اين روز توسط سادات و پيرغلامان اباعبدا... الحسين(ع) جامه به تن کردن بدنه طوق با پارچه‌هاي مشکي، سبز و... انجام مي‌شود.اگر در هنگام حمل طوق به طور ناگهاني تيغه آن بر زمين بيفتد، بلافاصله گوسفندي را در همان محل قرباني مي‌کنند. در غير اين صورت معتقدند که پيشامد ناگواري براي شخص حامل طوق اتفاق خواهد افتاد. هر طوق بنا بر سال‌هاي گذشته در مقابل خانه افرادي که نذر دارند، با ذکر سلام و صلوات جامه مي‌شود. پس از جامه شدن همه طوق‌ها، در ساعت چهار بعد از ظهر، عده‌اي از بزرگان تکيه‌ها در حالي که اشعار محتشم کاشاني را زمزمه مي‌کنند، در جلوي ديگر عزاداران به حرکت در مي‌آيند؛ در مقابل آن‌ها بيرق سفيدي توسط يکي از خادمان تکيه بازار حمل مي‌شود. اين بيرق به حضرت عباس (ع) منتسب بوده و رنگ سفيد آن از عزيمت آن حضرت براي آوردن آب و نه جنگ‌طلبي حکايت دارد.

مازندران

در مازندران برخي از دو روز قبل از ماه محرم در خانه خود روضه خواني برپا مي کنند و اطعام مي دهند. آيين نخل گرداني روستاي نوا در آمل(از روز اول تا هفتم محرم مردم عزاداري کرده و در اين مدت تمامي نذورات ادا مي شود تا براي مراسم نخل گرداني آماده شوند. در روز هفتم محرم به کنار نخلي مي روند و به آن سلام مي کنند. روز هشتم نخل را بيرون مي آورند و در محله ها مي گردانند . در روز هشتم، نهم و دهم همراه نخل گرداني، نذوراتي مانند شير بين مردم توزيع مي شود. مرسوم است نخل به در هر خانه که مي رود، صاحب خانه نذر خود را مانند شربت، خرما، شير يا حتي در حد دود کردن اسپند به جاي آورد. در شامگاه عاشورا نخل را دور محل مي گردانند و همه مردم پابرهنه و شمع به دست همراه نخل به امامزاده محل مي روند و تا صبح به سينه زني و عزاداري مي پردازند)، دسته گرداني و کرنازني(هيات هاي عزادار عصر تاسوعا در مساجد جمع شده و شب عاشورا را تا به صبح در مسجد بيدار مي مانند و در سپيده دم پس از نماز صبح عزاداران پيشاپيش کرناچي ها به سوي گورستان ها حرکت مي کردند.علاوه بر روزهاي تاسوعا و عاشورا در سوم و هفتم شهادت امام حسين(ع) و يارانش نيز کرنا نواخته مي شود. البتهامروز کرنا زني آن شور و حال گذشته را ندارد).

بوشهر

سينه زني(معروف ترين آيين محرم در بوشهر است که نوحه‌خوان در وسط مي‌ايستد و بين دو تا چند حلقه انساني دور او تشکيل مي‌شود. نوحه‌خوان در اواخر مراسم سينه زني و پس از يک مکث کوتاه با صداي رسا مي‌گويد «واحد» و گروه سينه‌زن يک صدا جواب مي‌دهند «ا... واحد» و نوحه‌خوان نوحه واحد را مطابق و مناسب با روز عزا مي‌خواند)، آيين صبحدم(عزاداران با خواندن نوحه اي ويژه از آفتاب مي خواهند تا طلوع نکند که مبادا با برآمدنش امام حسين(ع) قرباني شود.  حضور زن ها در مراسم صبحدم بيشتر از مردان است و در پاره اي از محله ها فقط زن ها اين مراسم را برگزار مي کنند. آنها در حالي که عروسک شبيه علي اصغر(ع) و نيز مختک (گهواره) او را حمل مي کنند، پشت سر مردها که علمي به ياد علمدار کربلا حضرت عباس(ع) در دست دارند و جلوي دسته حرکت مي دهند به برگزاري اين مراسم مي پردازند)، هَيا مظلوم(يا «بُرحيدري» در بعد از ظهر روزهاي نهم و دهم محرم پس از سينه زني سنتي 7 تا 9 نفر به اصطلاح سر(جلو) مي ايستند و باقي افراد دست‌ها را پشت کمر يکديگر زنجيروار مي نهند و مسافتي را سينه زنان و نوحه خوانان طي‌ مي‌کنند)، تشييع نمادين پيکر پاک شهداي کربلا(تابوت هايي تهيه مي‌شود و عزاداران آنها را به ياد شهداي کربلا بر روي سر حمل مي کنند)، پامنبري (بعد از نواختن سنج و دمام پامنبري انجام مي شود که در اين سنت يک ذاکر از روي منبراشعاري را با آهنگي خاص مي خواند و مردم در جواب ذاکر همخواني مي کنند) و شام غريبان(در حالي که علم‌ها را به ‌صورت خوابانده حمل مي‌کنند و با حرکت در معابر و تکايا با خاموش کردن چراغ‌ها و در فضاي تاريک عزاداري مي کنند). کساني که براي ديدن عزاداري به بوشهر مي‌روند، بايد بدانند که آنجا غذاهايي که به صورت نذري پخته مي‌شوند، بيشتر محلي هستند. در صبحانه، نان لو‌اش بوشهري با سبزي و گوشت پخته و بين عزاداران پخش مي‌شود. ناهار و شام هم بيشتر شکر پلو با شکر و زعفران و قيمه بوشهري با گوشت و نخود له شده مي‌پزند.

لرستان

سينه زنان خرم‌آبادي(ابتدا سينه زنان نشسته و سينه مي زنند بعد وقتي که نوحه خوان فرياد مي‌زند «اي وا شهيدا به دشت کربلا» همگي سرپا مي ايستند و ضمن جواب دادن به نوحه خوان با دودست و به شدت سينه مي زنند)، چهل منبر(در روز تاسوعا زنان خرم‌آبادي به ياد اسارت حضرت زينب(س) با پاي برهنه و با نقابي بر صورت، از محله «باغ دختران» حرکت کرده و چهل شمع در خانه‌هايي که در آنها باز است، روشن مي‌کنند)، آيين به گل افتادن(پيشينه اين آيين مربوط به پيش از اسلام است. ابتدا خاک تميز از مکاني تهيه و الک مي‌شود، سپس حوضچه‌هايي که معمولاً به دو شکل مربع و دايره ساخته مي‌شود را با گلاب هاي نذر شده و آب پر و خاک را درون ان مي ريزند. در کنار حوضچه‌هاي گل هيزم انباشت مي‌شود تا در روز عاشورا براي خشک کردن افرادي که به گل افتاده‌اند استفاده ‌شود.نيمه هاي شب تاسوعا عزاداراني که برخي نذر دارند وارد حوضچه‌هاي گل شده و بعد در کنار شعله‌هاي آتش هيزم ها خشک مي‌کنند)، دختران چهل منبر(صبح عاشورا دختراني سياه‌پوش و نقابدار با پاي برهنه به‌صورت گروهي، مجالس عزا و حسينيه‌هاي شهر را مي‌گردند و با نيت خواسته‌هاي مختلف به‌ويژه بخت گشايي در هر مراسم عزاداري يك شمع روشن مي‌كنند چهل منبر و چهل شمع روشن مي كنند)، تراش عباس(در روز هفتم همگي به حمام مي‌روند و پس از اصلاح سرو صورت و نظافت کامل، لباسهاي تميز مي پوشند. پس از چند ساعت عزاداري عزاداران به‌سوي مرکز شهر حرکت مي‌کنند و اين مراسم تا ظهر عاشورا ادامه دارد) و طوق اِشـکِس(پايان عزاداري و مراسم روز عاشورا با طوق اشگسTog esges اعلام مي‌شود. طوق بر وزن سوق علامت ويژه و عمودي عزاداران شامل محور اصلي که چوب نسبتا بلندي است به‌طول هشت تا ده متر که از يک متر به بالا از چندين حلقه که مرکز آن‌ها چوب اصلي است تشکيل مي‌شود).

گيلان

علم واچيني، كرنا نوازي، علم بندي، کرپ زني(افراد دو قطعه کرپ در دست دارند، با وزن مرثيه مرثيه خوان آن را به هم مي کوبند. کرپ تکه چوبي استوانه اي به وزن حدودا نين کيلويي است که از ميان به دو نيم تقسيم شده و هر پاره تسمه اي چرمي به دور خود دارد و دست کرپ زن در ميان آن قرار مي‌گيرد تا بتواند به آساني آنها را بر هم بکوبد)، چهل منبر(عزاداران حاجتمند در غروب آفتاب 72 شمع و 72 دانه خرما در دست دارند از چهل منبر مي گذرند. در کنار هر منبر شمعي روشن و بر گل درون تشت فرو مي کنند. سپس دانه اي خرما در کنار تشت مي گذارند و چند دانه برنج از کنار تشت برمي دارند و پس از خواندن دعا و بيان خواسته به سوي منبربعدي مي روند تا 40 منبر. اين مراسم در سکوت انجام مي شود. وقتي به خانه مي رسند برنج جمع شده را با برنجي که در خانه دارند آميخته و فرداي آن روز آن را پخته و مي خورند تا به خواسته شان برسند و به سفره شان برکت داده شود)، لال پله(پله به معناي برنج است و چون بدون ردوبدل شدن کلامي اين مراسم انجام مي شود به لال پله معروف است. شب هنگام زنان حاجتمند، نيازمند و مريض دار درحالي که با چادر خود را پوشانده تا شناخته نشوند، به در 40 يا 72 خانه اي که بوي نثار-شيرين پلو با زعفران- از انجا مي آيد رفته و با کفگير به در مي زنند و بدون هيچ کلامي ديگ و کفگير را به صاحبخانه داده تا کمي نثار در ديگ برايشان بريزد) و برات (روز عاشورا درلاهيجان افرادي که حاجت دارند در هر نان تيميجيان -نان بومي برنجي- چند دانه خرما گذاشته و دور آن را کلش (ساقه برنج) مي پيچند و پخش مي کنند شان برآورده شود).