مشخصات آرامگاه حافظ
جمع کل بنای حافظیه در سال 1316 شمسی 2200 مترمربع بود و با یک ایوان 20 ستونی به 2 قسمت تقسیم میشد. قبر حافظ شیرازی نیز در وسط محوطه شمالی و یک متر بلندتر از اطراف که به وسیله 5 ردیف پله در دسترس است، قرار دارد.
تاریخچه آرامگاه حافظ
نخستین بنای آرامگاه حافظ شیرازی، به دستور میرزا ابوالقاسم گورکانی؛ حکمران فارس در سال 865 قمری ساخته شد. در آن زمان شمسالدین محمد یغمایی وزیر ابوالقاسم گورکانی، بر فراز قبر حافظ عمارت و گنبدی ساخت که جلوی آن نیز حوض آب قرار داشت. در زمان شاه عباس، این آرامگاه مورد مرمت قرار گرفت. کریم خان زند نیز به علت خرابیهای این بنا، ساختمان زیبایی به سبک بناهای آن دوره بر مدفن خواجه شیراز ساخت. همچنین در جلو آن تالاری با 4 ستون سنگی یکپارچه و بلند برای آرامگاه حافظ طراحی و اجرا شد.
پس از کریم خان زند، در سال 1295 معتمد الدوله فرهاد میرزا؛ والی فارس نرده آهنی اطراف قبر خواجه شیراز کشید و این آرامگاه را مرمت کرد.
در سال 1317 قمری ملا شاه جهان زردشتی، تصمیم به تخریب و بازسازی بنای جدیدی برای آرامگاه حافظ میگیرد، اما با مخالفت یکی از سادات شیراز مبنی بر این که یک زرتشتی میخواهد چنین کاری بکند، آرامگاه حافظ تخریب میشود و شکستگی در سنگ قبر خواجه به وجود میآید.
بعد از این واقعه، آرامگاه حافظ به شکل نیمه ویران میماند تا سال 1319 قمری. در آن سال منصور میرزا فرمانفرمای فارس به دستور مظفرالدین شاه تعمیراتی در این ارامگاه صورت میدهد.
در سال 1311 شمسی فرج الله بهرامی نیز تعمیراتی اساسی در باغ، آرامگاه و دیوارهای اطراف آن انجام میدهد.
این اثر تاریخی که قدمت آن به دوره مظفریان برمیگردد، در سال 1316 شمسی به دستور رضا پهلوی و با طرح آندره گدار؛ معمار مشهور فرانسوی، با حفظ 4 ستون به شکل امروزی تجدید بنا شد. همچنین در جنوب آن، باغ و نارنجستان زیبایی با 2 حوض مستطیل ساخته شد.
ویژگیها آرامگاه حافظ
آندره گدار فرانسوی که در آن زمان مدیرکل باستانشناسی بود، دستور داد 4 ستون دوره زندیه در جای خود حفظ شود و 16 ستون در اطراف آن اضافه و ایوان فعلی ساخته شود. در دوره جمهوری اسلامی و در سال ۱۳۸۶ اولین مرمت جدی و بازسازی، تمیز کردن سطح مسی روی گنبد، مرمت بخشهای خراب ساختمانهای اطراف و همچنین متصل کردن مقبرهها و باغهای اطراف به مجموعه صورت گرفت.
آرامگاه خواجه شمس الدین محمد حافظ شیرازی، در سال 1354 توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره 1009 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
سیمای عمومی آرامگاه حافظ
ایوان آرامگاه از ۲ ردیف پلهکان تشکیل شده که هر ردیف شامل ۹ پلهاست. در حال حاضر مجموعه حافظیه به چند قسمت تقسیم شدهاست:
محوطه شمالی: در این محوطه آرامگاه حافظ و درختهای نارنج و دو حوض مستطیل بزرگ شرقی و غربی نیز در این قسمت وجود دارد که این حوضها منبع آب حوضهای بزرگ باغ ورودی است. حافظ شناسی (مساحت ۳۳۰ مترمربع)، کتابخانه (مساحت ۴۴۰ مترمربع) و فروشگاه محصولات فرهنگی نیز در این ناحیه قرار گرفتهاست.
سنگ مزار حافظ به ارتفاع یک متر از سطح زمین قرار گرفته و به وسیله پنج ردیف پلکان مدور احاطه شدهاست. بر فراز بارگاهش گنبدی مسی به شکل کلاه دراویش (ترک ترک) بر روی هشت ستون به ارتفاع ده متر، بنا شدهاست و از درون با کاشیهای هفت رنگ معرق کاشی کاری شدهاست. همچنین در سقف آرامگاه هشت بیت از غزل:
حجاب چهره جان میشود غبار تنم خوشا دمی که از آن چهره پرده برفکنم
بر روی سنگهای یکپارچه با خط ثلث نگاشته شدهاست.
دیوارهای اطراف حیاط شمالی: بر دیوارهای این بخش از حافظیه غزلهایی از دیوان حافظ بر روی کاشی و سنگ مرمر نوشته شدهاست که غزلهایی با خط امیرالکتاب حاج میرزا عبدالحمید ملک الکلامی کردستانی نگاشته شدهاست.
در ناحیه شمالی مقبره کتابخانهای با مساحت ۴۴۰ مترمربع حاوی ده هزار جلد کتاب وجود دارد که به عنوان مرکز حافظ شناسی مورد استفاده قرار میگیرد.
رواق چهار ستونه (بیست ستون): رواق چهار ستونه کریم خان زند به صورت تالاری وسیع، دارای بیست ستون سنگی بلند، ۵۶ متر و طول و ۷ متر عرض در آمدهاست به گونهای که چهار ستون عهد کریم خانی در وسط این بنا قرار گرفتهاست. بر روی دیوارهای دو طرف رواق، سنگهای مرمرین نهاده شدهاست و بر فراز این سنگها، کتیبهای قرار گرفته که بر روی آن غزل:
روضه خلدبرین خلوت درویشان است مایه محتشمی خدمت درویشان است
از روی خط میرعماد توسط هنرمندان شیرازی بر روی سنگ مرمر نقر شدهاست. این رواق که از نظر ارتفاع از تمام نقاط حافظیه بالاتر است حافظیه را به حیاط شمالی و حیاط جنوبی تقسیم کردهاست.
آب انبار: در زیر رواق چهار ستون آب انبار حافظیه قرار گرفتهاست. آب انبار حافظیه به صورت کانال در وسط رواق بیست ستونه قرار دارد و حافظیه را به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم کرده، به گونهای که مقبره حافظ در ناحیه شمالی قرار گرفتهاست.
آرامگاه خاندان قوام: سمت چپ رواق بیست ستون اتاق بزرگی متعلق به آرامگاه قوام السلطنه با دو اتاق به جانب آن و شش اتاق دیگر که سه تا به آرامگاه و سه تای دیگر به نقاشی، مینیاتوری، معرق سازی و میناسازی تعلق دارد، است.
در پشت آرامگاه قوام فضای سبزی با یک حوض در میان وجود دارد که آرامگاه غلامحسین صاحبدیوانی و درب ورودی آرامگاه قوام در آنجا قرار دارد.
آرامگاه خاندان معدل: در سمت راست حیاط شمالی، دیوار دارای ۱۴ طاقنماست که آرامگاه خاندان معدل نیز در همین قسمت است که در سال ۱۳۸۶ به کوشش میراث فرهنگی با تخریب خانهها و مقبرههای اطراف این محدوده به صورت محوطه شرقی به آرامگاه افزوده شد.
حیاط جنوبی (ورودی اصلی): در حیاط جنوبی حافظیه، باغچههای بزرگی وجود دارد که گرداگرد آنها گل کاری شدهاست و مابین آنها دو حوض مربع مستطیل بزرگ است. (سنگهای لبه این حوضها همان سنگهای حوض باغ شمالی موزه پارس است که پس از امتداد خیابان کریم خان زند به سمت بازار وکیل، آن را خراب کرده، به حافظیه منتقل کردند) و در دو طرف حیاط، نارنجستان بزرگی وجود دارد. دیوارهای جنوبی و در ورودی باغ از نردههای آهنی ساده ساخته شدهاست و بر نمای خارجی تالار، رو به سمت باغ ورودی غزلی نگاشته شدهاست.
مساحت بخش جنوبی از در ورودی باغ تا پلکانهای رواق میانی، ۹۹۸۳ متر مربع میباشد.