حمام گنجعلي خان کرمان

مجموعه گنجعلی‌خان یکی از زیباترین و پربیننده‌ترین اماکن تاریخی شهر کرمان به شمار می‌رود. این مجموعه که یادآور تلاش گنجعلیخان حاکم کرمان در عصر صفویه است، شامل: بازار، حمام، میدان، کاروانسرا، آب انبار، مسجد وضرابخانه است. حمام گنجعلی‌خان یکی از بخش‌های معروف و دیدنی این مجموعه است که معماری زیبای آن از شاهکارهای معماری عصر صفویه است.

• تاریخچه

  حمام گنجعلی خان اوج هنر و شاهکار معماری دوران صفویه به دستور گنجعلی خان حاکم وقت ساخته شد. این حمام در مسیر اصلی بازار کرمان قرار گرفته و تا سال ۱۳۱۶ هجری شمسی مورد استفاده قرار می گرفته و در سال ۱۳۵۰ پس از مرمت و بازسازی به موزه مردم شناسی تبدیل شد.
  حمام گنجعلی خان یکی از بناهای مجموعه گنجعلی خان در شهر کرمان است که در سال ۱۰۲۰ هجری قمری (۱۶۱۱ میلادی) ساخته شده است.

• ویژگی ها

  حمام گنجعلی خان به طول ۶۴ متر، عرض ۲۰ متر و مساحت ۱۲۸۰ متر مربع است. طول صحن گرمخانه آن ۶/۲۵ متر، عرض آن ۷/۵ متر، طول خزینه ۸/۵ متر ، عرض آن ۵/۷۵ متر و وسعت آن ۴۴/۸ متر مربع است.
  حمام گنجعلی خان کرمان شامل دو بخش کلی رختکن و گرمخانه است که در غرفه ها و بخش رختکن آن با ایجاد قرینه سازی در ایوان ها، ایوانچه ها و ستون های سنگی، چهره ای زیبا و فضایی مناسب و کاملآ طبیعی را به وجود آورده است. با توجه به تقسیم طبقاتی عصر صفویه، رختکن حمام به ۶ غرفه تقسیم شده که هر غرفه مخصوص یک طبقه از اجتماع یعنی “سادات، روحانیان، خان ها، اعیان، بازاری ها و رعیا” بوده است و در هر حال امروزه در هر غرفه یک یا دو مجسمه از چهره شهروندان هر یک از طبقات یاد شده به نمایش گذارده شده است.

• سیمای عمومی

  حمام گنجعلی خان کرمان مجموعه ای از تلفیق هنر معماری و کاربرد مصالح گوناگون با فضایی متناسب و مردم وار است. معمار حمام و مجموعه، استاد محمد سلطانی معمار یزدی بوده است. معماری که به حق اوضاع اقلیمی، اقتصادی و فرهنگی زمان خود را می شناخته است. حمام اثری بدیع با کاشیکاری های زیبا، نقاشی ها، گچبری ها، مقرنس کاری ها و کاربندی هایی است که چشم را نوازش می دهد. سردر ورودی این حمام نیز با نقاشی های زیبای عصر صفوی تزیین شده است.
  
  ** معماری حمام گنجعلی خان کرمان
  سردر حمام گنجعلی خان کرمان: آجرهای ساده و نیلی، حاشیه‌ ای از سنگ مرمر، نقاشی های سردر، مقرنس بندی، نمای بیرونی سردر حمام را تشکیل می‌دهند. بر سردر حمام، که بخشی از نقاشی های عهد صفوی آن به تازگی مرمت شده، کتیبه شعری به خط نستعلیق بر سنگ مرمر حک شده که مصرع آخر آن، سال اتمام بنا را با تبدیل به حروف ابجد نشان می‌دهد: «کسی نداده نشان در جهان چنین حمام» (سال ۱۰۲۰ هجری قمری).
  تزیینات گچ بری و نقاشی‌ های سردر حمام به دو بخش تقسیم می‌شود: بخش بالایی مقرنس مربوط به دوره صفویه و دارای تزیینات گل و بوته و گچ بری زیبا که در سال ۱۳۷۴ توسط اداره میراث فرهنگی استان کرمان مرمت شده‌ است و بخش پایین مربوط به دوره قاجاریه است که بر روی تزیینات دوره صفویه سردر حمام کشیده شده‌ است. از جمله موضوعات این نقاشی‌ ها که به شکلی ساده و بدون رعایت اصول نقاشی، پهلو به پهلوی هم کشیده شده‌ اند، می‌ توان به تصاویر بهرام گور، خسرو و شیرین، شاهان در حال شکار، کاروان شتر و حیوانات درنده اشاره کرد. در قسمت پایین،زیر نقاشی ها دور تا دور کتیبه ای از مرمر سبز رنگ دیده می‌شود که با خط نستعلیق، اشعاری بر آن کنده شده‌ است و تاریخ آن را ۱۰۲۰ هجری قمری (۱۶۱۱ میلادی) نشان می‌دهد.نقاشی‌ های سردر حمام آسیب‌ های مختلفی دیده که در سال‌ های اخیر مرمت شده و در بعضی جاها با رنگ گواش رنگ آمیزی شده‌ است.
  فضای اصلی حمام گنجعلی خان کرمان: با عبور از زیر سردر و راهرویی غیر مستقیم، که مانع از دیدن درون حمام و حفظ گرمای آن می‌شود و عبور از یک هشتی کوچک و درگاهی منقوش با حجاری پرندگان دریایی به فضایی بزرگ می‌رسیم که نامش «رختکن» و نام دیگرش «سربینه» است که از فضاهای اصلی بناست که با به کارگیری نظمی کامل و ترکیبی مناسب از سطوح کاشیکاری پر نقش و نگار و رنگارنگ، سنگ های مرمر، سقف‌ های کاربندی شده، استفاده از صدای آب حاصل از فوران فواره‌ ها و نور پردازی ویژه، فضایی دلنشین و خاص آفریده‌ است. رختکن، متشکل از یک فضای میانی وسیع با سقفی بلند و پرکار و غرفه‌ های کوچک‌ تر در گرداگرد آن است، غرفه‌ ها نیز حوضچه‌ ای با فواره در مرکز خود جای داده‌ اند. این غرفه‌ ها از انتها به هم مرتبط هستند. رختکن، با وجود اینکه فضایی یکپارچه جلوه می‌کند، دارای گوشه‌ هایی خلوت و تودرتو است که فضایی مناسب برای استراحت، عبادت و گفتگو را عرضه می‌کرده است. رختکن حمام با انواع زیراندازها، سارق‌ های زر دوزی شده سنتی، بقچه‌ های کرباسی، قطیفه‌ ها و تن خشک کن‌ های فراوان، تزئین شده‌ است.
  نورپردازی حمام گنجعلی خان کرمان: نور فضاهای حمام، از سقف تامین شده، طوری که نورگیرها معمولاً در مرکز و یا دور تا دور سقف ها جای گرفته‌ اند و کاملاً با هندسه سقف، هماهنگی پیدا کرده، سقف را نورانی تر نشان می‌دهد و سایه – روشن زیبایی بر روی آن ایجاد می‌کند. حوض آب زیر این نورگیرها نیز بر جلوه نور پردازی آن می‌ افزاید. در نورگیرهای سقف، برای جلوگیری از اشراف و دید و تنظیم حرارت گرمخانه، از «گل جام» یا «معلقی» استفاده شده‌ است تا نور خورشید را به داخل فضاها هدایت کند.
  ویژگی‌ های حمام گنجعلی خان کرمان: کاشی های معرق، هفت رنگ و کاشی های خشتی، با تصویر انسانی از ویژگی‌ های این حمام است. شبکه آبرسانی به خزینه، گرمخانه، سربینه، حوض ها، حوضچه‌ ها و فواره‌ های متعدد، نحوه گرم کردن هوای داخل حمام، چگونگی آب بندی مخازن آب و گرم کردن آب، ارتفاع کم و باریک و طولانی بودن راهروها، هشتی‌ های میانی و سردرها، تناسبات فضایی ورودی ها و خروجی ها، ارتفاع زیاد رختکن، گود بودن حمام، بهره گیری از آب قنات، نگهداشتن حرارت، ضد زلزله بودن و کاهش ارتعاشات لرزشی در اثر قرار گیری در درون زمین، که بدون آنها کارکرد حمام ممکن نمی‌شد، از دیگر ویژگی‌ های حمام گنجعلی خان هستند.گرمای این حمام به وسیله «گلخن یا تون» تامین می‌شده‌ است. از تون، کانال های «گربه رو» انشعابی به زیر گرمخانه حمام کشیده شده، هوای داغ را از خود عبور داده، کف آن را گرم می‌کرده‌ است و هوای آلوده و زاید از طریق روزنه‌ ها به بیرون هدایت می‌شد.

• سایر اطلاعات

  مجموعه بناهای گنجعلی خان کرمان در تاریخ ۲۶ اردیبهشت ۱۳۴۷ به شماره ۸۲۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
  در حال حاضر این حمام به صورت موزه مردم شناسی در آمده و مجسمه‌ هایی مومی در جاهای مختلف حمام افرادی از طبقات مختلف جامعه آن زمان نظیر روحانیون، پیشه وران، مردم عادی و … را در حمام نشان می‌دهد. با گذر از راهروی طولانی و زاویه دار با سکوهایی در دو طرف هشتی میانی که ظروفی نظیر طشت، تاس و وسایلی مانند لُنگ، سدر، حنا، سینی‌ های قدیمی، شانه‌ های سنتی، آینه‌ های مختلف، سنگ پاهای قدیمی و وسایل تن شویی دیگر، در آن دیده می‌شود. در سمت راست «گرمخانه» مجسمه‌ های کیسه کشان و دلاکان، مشغول دلاکی قرار دارند و سمت دیگر، حوضی هشت ضلعی با ستون های سنگی یکپارچه که دو به دو قرینه‌ اند، با طاقی خیمه مانند و مجسمه‌ هایی دیگر دیده می‌شود. «خزینه حمام» و بخش مخصوص استحمام حکام و بزرگان و سنگ ساعت زمان در این بخش نیز از دیدنی های آن است. سقف ها اغلب کاربندی های متنوع و جالبی دارند که نظم درونی مجموعه را بیشتر می‌نماید و نشانی از درونگرا بودن معماری سنتی ایران است.